Katalog

DAVRANIŞ BİLİMLERİ İyi alışkanlıklar nasıl edinilir, kötülerinden nasıl kurtulunur? Alışkanlıkların beyinde nasıl oluştuğunu araştıran bilim insanları, sıçanlar üzerinde yaptıkları deneylerde, beynin bazı bölgelerine yapılan müdahalelerle iyi alışkanlıkların edinilebileceğini, kötü alışkanlıkların ise kırılabileceğini ortaya çıkarttı. Bir davranışı tekrarladığımız zaman beynin striatum denilen bölgesinde özel alışkanlık devreleri oluşur. Bu devreler alışkanlığı otomatik bir faaliyet olarak kaydeder. Beynin bir diğer bölgesi neokorteks ise alışkanlığı kontrol eder. Laboratuvar ortamında bu bölgelere uygulanan optogenetik adı verilen bir teknik ile alışkanlıklardan kurtulmak mümkün olabilecek. ALIŞKANLIKLAR NASIL OLUŞUR? Alışkanlıklar üç aşamada öğrenilir ve sabitlenir. Aşağıdaki grafikte renkli sayılarla belirtildiği gibi yeni davranışlar önce keşfedilir, sonra alışkanlık haline gelir, son aşamada da beyne kazınır. Bilim insanları bu aşamalarda neler olup bittiğini ayrıntılarıyla tam olarak çözebilmiş değiller. Yine de beynin striatum bölgesinin (merkezde) aşamalar arasında eşgüdüm sağladığı düşünülüyor. Alışkanlıkları düşünmeden sürdürüyor gibi görünsek de infralimbik korteks (altta sağda) ne yaptığımızı kontrol eder. G Çikolatalı süt ünlük yaşantımızda farkında olmadan çok sayıda davranışı alışkanlık haline getiriyoruz. Diş fırçalamaktan, otomobil kullanmaya dek pek çok davra kurtulmak isteyenlere bilimin yardımcı olması da mümkün değildi. Şimdi sinirbilim dalında yeni tekniklerin ortaya çık Sıçanlar üzerinde yapılan deneylerde beynin bir alışkanlığı tek bir davranış ünitesi olarak ele aldığı görülür. Sıçanlar bir T labirentinde sağa veya sola döndüklerinde bir ödül ile karşılaşacaklarını öğrenir. Sağa veya sola dönmeye direktif yerine geçen bir ses ile karar verirler. İlk seferlerde (birinci T), çoğu zaman beynin striatum bölgesinde aktivite yüksektir (sarı ve kırmızı). Alışkanlık oluştuğu zaman (ikinci T), sıçanın dönme kararı verdiği zamanlar hariç, aktivite yavaşlar (yeşil ve mavi). Alışkanlık bir kez oturduğu zaman (üçüncü T), aktivite başlangıçta ve sonda yüksektir. Böylece davranış tek bir ünite halinde işlenmiştir. DENEY: DÜŞÜNMEDEN HAREKET ETMEK Şekerli su Direktif sesi : Başlangıç işareti Keş Öğr enm fetm e e Alış kan lık e dinm e Alış kan lık d erin lere kaz ınır ranışlar olarak karşımıza çıkmakla birlikte, sinirbilimsel olarak bunlar davranış spektrumunun bütünü içinde değerlendiriliyor. Bu kesintisiz bütünün bir ucunda otomatik davranışlar yer alır. Bu davranışların otomatik olması beyne çok önemli bir avantaj sağlar: Bunlarla boşu boşuna zaman kaybetmemesi ve başka uğraşlara vakit ayırması için olanak tanır. Diğer uçtaki davranışların ise bol miktarda zaman ve enerjiye ihtiyacı vardır. Alışkanlıklar fiziksel ve sosyal çevremizi keşfederken doğal olarak ortaya çıkar. Davranışlarımızı farklı ortamlarda değerlendirmeye tabi tutarız; hangilerinin yararlı olduğunu, hangilerinin pahalıya mal olduğunu anlamaya çalışırız; yararlı ve kolay olanları seçip, bunları rutin davranışlar haline getiririz. Bu süreç insanlar çok genç iken başlar. Ancak alışkanlık oluşumunun bir de bedeli vardır. Bir davranış ne kadar rutinleşirse, farkındalığımız da o kadar azalır. O davranışın üzerindeki kontrolümüz sona erer. Örneğin evden çıkarken ocağın altını kapatıp kapatmadığımızdan, kapıyı kilitleyip kilitlemediğimizden emin olamayız. Bu kontrol kaybı gün içindeki çalışmalarımızı olumsuz etkilediği gibi, kötü alışkanlıklara da biz farkında olmadan zemin hazırlar. Örneğin kilo alan insanlar, köşe başındaki pastaneye rutin olarak daha sık uğradıklarını geç de olsa bir gün fark eder. kendinize söz geçiremezsiniz. Bunun nedeni kendinizi frenlemekte çok geç kalmış olmanızdır. Çünkü davranışlar artık kemikleşmiş ve sonuçlarını hissetmeye başlamışsınızdır. İnatçılık özellikle alışkanlık oluşu Bir davranışı tekrar ettikçe sensorimotor korteksi (İki kulağı birleştiren hayali çizginin altında kalan beyin bölgesi) ile striatum arasındaki geri besleme döngüsü güçlenir. Sonuçta rutin davranışlar beyinsel faaliyetler içinde tek bir paket haline gelir. Bu paket kısmen striatum içine yerleşir ve dopamin ihtiyacını orta beyin bölgesinden sağlar. 2) Alışkanlık oluşur Sensorimotor korteks Prefrontal korteks striatum ile haberleşir. Striatum da orta beyin ile haberleşir. Bu bölgede dopamin öğrenmeyi kolaylaştırır ve hedeflere bir değer biçer. Bu devreler (düz ve kesikli çizgiler) olumlu geri besleme döngüleri oluşturur. Döngüler sayesinde, bu davranışla neyin iyi gidip neyin iyi gitmeyeceğini anlayabiliriz. 1) Yeni davranış keşfedilir Prefrontal korteks Striatum Orta beyin (dopamin kaynağı) İnfralimbik korteks Bir alışkanlık, eylemler paketi halinde kaydedilir kaydedilmez, infralimbik korteks alışkanlığın daha da sağlam bir yer edinmesi için striatuma yardım eder. Dopaminin de desteği ile infralimbik korteks alışkanlığı edinip edinmeyeceğimize karar verir. Bu bölgenin kapatılması derinlere işlemiş rutinleri baskılayabilir. 3)Alışkanlık sabitlenir ve onay alır Striatum’daki nöron faaliyeti düşük Yüksek nışımız otopilota bağlanmıştır. Böylece diş fırçalarken veya direksiyonu çevirirken ayrıntılarla uğraşmak zorunda kalmaz. Ancak tüm alışkanlıklar böyle yararlı değildir; sigara içmek veya aşırı tatlı tüketmek gibi bağımlılık haline gelmiş alışkanlıklar vücudumuzda kalıcı hasarlar yaratabilir. Alışkanlıklar hayatımızın çok büyük bir kısmında etkili olmakla birlikte, bilim insanları beynin yeni davranışları rutine nasıl dönüştürdüğünü tam olarak anlamakta zorluk çekmekteydi. Bu bilgiler olmadan, kötü alışkanlıklarından CBT 1428/10/1 Ağustos 2014 ALIŞKANLIK NEDİR? Alışkanlık günlük hayatımızda sınırları belirli dav Alışkanlıkların tümünün özünde ortak özellikler vardır; bir kez oluştuktan sonra inatçı bir nitelik kazanır. Kendi kendinize “bunu yapmaktan vazgeç” dersiniz. Ama ALIŞKANLIKLARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Derleyen: Reyhan Oksay Kaynak: Scientific American, Haziran 2014 http://1.usa.gov/Us4Vep http://bit.ly/1xbFhal CBT 1428/11/ 1 Ağustos 2014 masıyla, alışkanlık devrelerinin şifreleri çözülmeye başladı. Böylece alışkanlıkların oluşumunda ve devam ettirilmesinde etkili olan beyin devrelerinin noktasal olarak konumları saptanmış oldu. Son araştırmalar, ayrıca, iyi ya da kötü alışkanlıkların kontrol altına alınabileceğini ortaya koyuyor. Eylemlerimizi kontrol etme konusundaki başarısızlığımız, alışkanlıkların bağımlılığa ne kadar yakın olduğunun kesin bir göstergesidir. Buna en somut örnek kumar, içki ve sigara bağımlılığıdır. Tekrarlayan, bağımlılığa davetiye çıkartan davranışlar yavaş yavaş bilinçli davranışlarımızın yerini almaya başlayabilir. Sinir bilimciler bağımlılıklarla normal alışkanlıklar arasındaki benzerlikleri anlamaya çabalıyor. Dolayısıyla obsesifkompulsif bozukluk gibi nöropsikiyatrik hastalıkların ve depresyonun bazı şekillerinin alışkanlıklarla bir bağlantısının olup olmadığını araştırıyorlar. Dahası, aşırıya kaçan alışkanlıkların otizm ve şizofreni gibi bozukluklara yol açabileceği olasılığını da değerlendiriyorlar. ALIŞKANLIK VE BAĞIMLILIK mundan ve devamından sorumlu beyin devrelerinin keşfini kolaylaştıran bir işarettir. Sydney Üniversitesi’nden Bernard Balleine ve New South Wales Üniversitesi’nden Simon Killcross, bilinçli eylemlerin alışkanlık haline gelmesinde önemli rol oynayan beyin devrelerini tespit etti. İnsanlar, sıçanlar ve maymunlar üzerinde yürütülen deneylerden elde edilen bulgulara göre neokorteks ve striatum adı verilen beyin bölgelerinde alışkanlıklarla ilgili birden fazla devre bulunuyor. Bu iki bölge insanların hem otomatik olarak, hem de bilinçli olarak yaptığı davranışlar sırasında aktif hale geliyor. M.I.T. laboratuvarlarında striatum ve neokorteks bölgeleri üzerinde yapılan deneylerde alışkanlık haline gelen davranışların bir paket oluşturduğu ve striatal hücrelerin bu paketlerin hareketini kolaylaştırdığı anlaşıldı. Ancak aynı bölgede bilinçli yapılan davranışlar için de devreler bulunuyor. Bu devreler arasındaki etkileşimi araştıran M.I.T.’den Catherine Thorn, insanların alışkanlık haline getirecekleri davranışları öğrenirken, alışkanlıkla ilgili devrelerin güçlendiğini, bilinçli davranışlarla ilgili devrelerin ise zayıfladığını ortaya çıkarttı. YENİ TEKNİK: OPTOGENETİK Alışkanlıkların edinilmesinde önemli bir rol oynayan neokorteks bölgesindeki, alışkanlık ile ilgili infralimbik korteks kısmına optogenetik denilen bir müdahale uygulandığında alışkanlıkları sona erdirmek mümkün olabiliyor. Şimdilik bu işlem yalnızca laboratuvar sıçanlarında işe yaramakla birlikte, ileride insanlar üzerinde de denenmeye başlayacak. Araştırmacılar optogenetik uygulamasında infralimbik bölgesine ışığa duyarlı moleküller yerleştiriyor. Daha sonra bölgeye ışık verildiğinde bölgedeki nöronları açmak veya kapatmak mümkün olabiliyor. Sıçan deneyinde bu nöronlar kapatıldığında sıçanların labirent içindeki alışkanlıklarını tümüyle terk ettikleri görüldü. İlginç olan, son edinilen alışkanlığın optogenetik tekniği ile kapatılmasından sonra, bir önceki alışkanlığın yeniden çıkması. Yıllarca önce Ivan Pavlov da köpekler üzerinde şartlanma olgusunu incelemek üzere yaptığı deneylerde, hayvanların derinlere işlemiş şartlanmış davranışlarını hiçbir zaman unutmadığını ortaya çıkartmıştı. Hayvanların yapabildikleri tek şey bu davranışları baskılamaktı. Son yıllarda yapılan araştırmalar ile de alışkanlıkların bu inatçı yönleri yeniden kanıtlanmış oldu. Tek fark, optogenetik tekniği ile bu alışkanlıkları açıp kapatma olanağının ortaya çıkması. Son araştırmalardan elde edilen bulguları özetlemek gerekirse: • Alışkanlıkları kırmak çok zordur. Çünkü bu süreçte çok sayıda beyin devresi faal hale gelir. • Alışkanlıklar otomatik gibi görünmekle birlikte, neokorteksteki bir bölüm alışkanlıkları sürekli olarak kontrol altında tutar. Beyindeki denetim sistemi, uçaklardaki uçuşkontrol sistemi gibi beyinde sürekli faal durumdadır. • Optogenetik gibi teknikler henüz deneme aşamasında. Daha insanlar üzerinde denenmiş değil. Ancak sinirbilim gibi yeniliklerin ışık hızına ulaştığı bilim dallarında, bir olgunun nedenlerini öğrenmek bir anlamda kontrolünü de ele geçirmek anlamına gelir. • Son deneylerden elde edilen bilgiler davranış terapisi stratejilerini destekliyor. Bu stratejiler yararlı alışkanlıkların edinilmesine, zararlı olanların kırılmasına yardımcı olabilir. ALIŞKANLIKLARLA İLGİLİ SON BULGULAR DAVRANIŞBİLİM