Katalog

www.iku.edu.tr BİLİM KÜLTÜR VE EĞİTİM Nobel ve Matematik “Nobel, sadece matematikle ilgilenmediği için mi, yoksa bir aşk rekabetindeki başarısızlığı yüzünden mi, matematik ödülü öngörmedi?” Prof. Dr. Erhan Güzel [email protected] (İstanbul Kültür Üniversitesi) 1833’te varlıklı bir aileden gelen anne Andriette Ahlsell ile mühendis baba Immanuel Nobel’in üçüncü oğlu olarak Stokholm’de dünyaya geldi. Alfred doğduğunda, babası iflas etmişti, dolayısıyla ailesinin maddi durumu iyi değildi. Nobel ailesi 1837’de Finlandiya’ya, 1842 yılında ise St. Petersburg’a taşınır. St. Petersburg’da babası Immanuel Nobel bir atölye açar, annesi ise bir bakkal dükkânı işletir. Baba Nobel, St. Petersburg’da büyük başarı kazanır ve Rus ordusu için silah üretmeye başlar. Alfred Nobel, özel öğretmenler tarafından eğitilir. Doğa bilimleri, dil ve edebiyat alanlarına yoğunlaşır. On yedi yaşına geldiğinde İsveççe, Rusça, Fransızca, İngilizce ve Almanca’yı akıcı bir şekilde konuşabilmektedir. Fizik ve kimyanın yanı sıra, onun bir mühendis olmasını isteyen babasının pek hoşuna gitmese de Alfred İngiliz edebiyatına ve şiire de ilgi duymaktadır. Babası onu kimya mühendisliği eğitimi görmesi için yurtdışına gönderir. İki yıllık süre içinde İsveç, Almanya, Fransa ve ABD’de bulunur. Paris’te bulunduğu süre zarfında dönemin ünlü kimyageri T. J. Pelouze’nin laboratuvarında çalışır. Burada ayrıca güçlü bir patlayıcı sıvı olan nitrogliserini keşfeden İtalyan kimyager Ascanio Sobrero ile tanışır. Alfred Nobel de nitrogliserin ile ilgilenmektedir. Nitrogliserin, baruttan daha güçlü olmasına karşın, basınç ve sıcaklığın etkisiyle kolayca patlamaktadır. Nobel’e göre bu durum nitrogliserinin pratik kullanımını sınırlandırmaktadır. Alfred Nobel, 1852’de ailesi tarafından St. Petersburg’a geri çağrılır. Nobel, nitrogliserin ile ilgili çalışmalarına burada devam etmeye çalışır. Ancak, babası Immanuel Nobel’in işleri bozulmaya başlar. Kırım Savaşı’nın sona ermesini takiben Rus ordusu baba Nobel’in işletmesinden silah sipariş etmeyi keser. Baba Nobel, bir kez daha iflas eder. Bunun üzerine baba Nobel iki oğlu Alfred ve Emil ile birlikte Stokholm’e geri döner (Diğer oğulları Robert ve Ludvig ise St. Petersburgda kalır). Alfred Nobel, 1863 yılından itibaren nitrogliserin ile ilgili çalışmalarına Stokholm’de devam eder. Nitrogliserin’i patlayıcı madde olarak kullanma yollarını araştırır. 1864 yılında çalışmalarını yürütürken bir patlama olur. Kazada, küçük kardeşi Emil ile birlikte dört kişi hayatını kaybeder. Alfred Nobel’in Stokholm şehri sınırları dahilinde çalışma yapması yasaklanır. Bunun üzerine Alfred çalışmalarına Malaren Gölü yakınlarındaki bir mavnada devam eder. 1864 yılında araştırmalarının sunda ödüller, Norveç Parlamentosu tarafından seçilen 5 kişilik bir komite (kurul) tarafından değerlendirilmelidir. En büyük ve kesin arzum, ödülleri adaylara dağıtılırken kesinlikle milliyet ayrımı gözetilmemesidir. En önemli ödülü alacak kişi bir İskandinavyalı da olabilir, olmayabilir de.” Paris, 27 Kasım 1895, Alfred Bernhard Nobel Alfred Bernhard Nobel CBT 140913 / 21 Mart 2014 sonucunu alır ve dinamit barutunu bulur.1865’te yeni bir fabrika kurar, bir süre sonra ikinci fabrikasını da açar. Araştırmalarına devam eden Nobel, 1877’de Balistit adını verdiği yeni bir çeşit barut tasarlar. 1879’da, Paris yakınlarındaki Servan’da bir laboratuvar kuran Nobel, buradaki çalışmaları sırasında dumansız barut adını verdiği ve eşit miktarlarda nitrogliserinle nitroselüloz karışımından oluşan, itici barutu bulur. Patlayıcılar üzerine yaptığı çalışmalarında temel aldığı ilkeyi şöyle ifade etmiştir: “İki büyük askeri birliğin, birbirlerini bir saniye içinde yok edebileceklerini gördükleri gün, umuyorum ki, uygar milletler, savaştan vazgeçecekler ve silahlarını bırakacaklardır.” Birkaç yıl sonra kordit adlı patlayıcı madde konusunda İngiliz hükümeti aleyhine dava açar, ancak davayı kaybeder. Bu dönemde Fransa’ya karşı kurulan bir ittifakta İtalya ile işbirliği yapan Nobel, aleyhindeki kampanyalar sonucunda Paris’i terk ederek İtalya’nın San Remo şehrine yerleşir, laboratuvarını da oraya taşır. Nobel, San Remo’da 1896 yılında beyin kanaması sonucu ölür. Vasiyetinde, mirasının Nobel Ödüllerinin verilmesi yönünde kullanılmasını ve 33.200.000 kronunun her yıl insanlığa hizmette bulunanlara sunulmasını istemiştir. Bu ödüller, fizik, kimya, tıp veya fizyoloji, edebiyat ve barışa hizmet olmak üzere toplam beş dalda verilecektir. Nobel’in bu vasiyeti önceleri büyük tartışma yaratır. Ancak 1900 yılında İsveç hükümetinin Nobel Vakfı’nı kurmasıyla, Nobel Ödülleri düzenli olarak verilmeye başlanır. Daha sonra 1968’de İsveç Bankası Alfred Nobel’in anısına bir ekonomi ödülü vermeyi kararlaştırır ve ödül ilk kez 1969’da verilir. Nobel’in Vasiyeti “Ardımdan bıraktığım gayrimenkulümün ve servetimin tamamı aşağıdaki şekilde dağıtılacak: Kapital emniyeti bir şekilde bir fonda toplanmalıdır. Bu fonunun faizi her yıl insanlık için en büyük katkıda bulunmuş kişilere dağıtılmalıdır. Bu faiz 5 ana bölüme ayrılmalı ve aşağıdaki şekilde tevzi edilmelidir : Bir bölüm, FİZİK sahasında en büyük keşfi yapan fizikçiye verilmelidir. Bir bölüm, KİMYA sahasında en büyük keşfi yapan kimyacı verilmelidir. Bir bölüm, FİZYOLOJİ ya da TIP sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir. Bir bölüm, EDEBİYAT sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir. Bir bölüm, milletler arası BARIŞ ve KARDEŞLİK için en büyük çalışmayı yapan fizikçiye verilmelidir. Fizik ve kimya konusundaki keşifler İsveç Bilim Konseyi’nce değerlendirilmelidir. Edebiyat ve Barış konu Oslo’da verilen Nobel Barış Ödülü haricinde diğer Nobel ödülleri için törenler her yıl Aralık ayının 10 unda, Stockholm’de İsveç Kıralı’ nın huzurunda yapılır. Ülkemizde Nobel Ödüllerinin yakından tanınması ise 2006 yılında, Orhan PAMUK’un edebiyat ödülünü almasıyla mümkün olmuştur. Fakat Nobel neden bir matematik ödülü öngörmedi? Sadece matematikle ilgilenmediği için böyle bir ödül koymadığı sanılıyor. Bu sanıyı güçlendiren kanıtlar Lars Garding ve Lars Hörmander’in “The Mathematical Intelligencer, 1985, volüme 7, no 3, page 73 “ dergisinde yayımlanan makalesinde detaylı biçimde veriliyor; Bu makale, Nobel’in İsveçli matematikçi MittagLeffler (18461927) ile aralarındaki bir aşk rekabetindeki başarısızlığı yüzünden matematikte bir ödül yaratmadığını ileri süren Fransız ve Amerikan versiyonlarını yalanlıyor. Bu arada Nobel’in, bazı yazılarda ileri sürüldüğünün aksine hiç evlenmediğini de not etmeliyiz. Öte yandan, Nobel’in MittagLeffler ile arasının iyi olmadığı da biliniyordu. Aslında bu iki husus, Fransız ve Amerikan bilim dünyasında matematikçilere, Nobel Matematik ilişkisini bitmeyen bir tartışma konusu yapma avantajını vermiş; onların fizik, kimya vb. ile olan haksız eşitsizliği aşk rekabeti ile açıklamalarına yardım etmiştir. Aslında Nobel’in hayatında az sayıda kadın olmuştur. 1875 de, sekreteri olmak için Viyana’dan gelen Kontes Bertha von Kisky ile sekiz günlük tutkulu bir ilişki yaşamıştır. Kontes Bertha von Kisky büyük bir barış militanıydı, bu konuda Nobel ile uzun süreli yazışmaları olmuştu ve herhalde Nobel Barış Ödülünün oluşturulmasının nedeni de budur. Kontes Bertha von Kisky Nobel’in “terörün denge unsuru olduğu” fikrine inanmıyordu ve barış kongreleri düzenlemeyi, halkı eğitmeyi öneriyordu. 1905 de, barışçıl düşüncelerini yayma girişimlerini yorulmaksızın sürdürdüğü için Nobel Barış ödülünü aldı. Nobel tarafından bir matematik ödülü öngörülmemesine rağmen ünlü Amerikalı matematikçi John Nash, 1968 den buyana verilen Nobel Ekonomi ödülünü kazananlar arasında yer almıştır. “Akıl Oyunları A Beautiful Mind” filmiyle geniş kitleler tarafından tanınan, fakat büyük psikolojik zorluklar yaşamış olan Nash ödülü 1994 yılında, günümüzde gittikçe daha çok kullanılan oyun teorisi için almıştır. Kaynakça 1. http://tr.wikipedia.org/wiki/AlfredNobel 2. Histoire des mathématiquesL3S6,27 Fevrier 2009 3. http://www.mittagleffler.se Nobel Matematik Ödülü Neden Yoktur?