Katalog

14 Arkeoloji CBT 1440 /24 Ekim 2014 İzmit’te 340 milyon yıllık İhtiyozor GebzeDiliskelesi’nde yunusların atasına ilişkin yeni bir bulgu üzerinde araştırmalar tamamlandı, yunusların atası sayılan bu deniz sürüngenlerinin boyu 16 metreye kadar uzanıyordu. İhtiyozorlar dinozorlarla birlikte 90 milyon yıl önce yok olmuşlardı.. Ali Murat Kılıç1 [email protected], 2 M. Cemal Göncüoğlu2 ve Hans Hagdorn3 007 yılında GebzeDiliskelesi tren yolu yarmasında yapılan bir kesit çalışmasında; yaklaşık 340 milyon yıl önce çökelmiş olduğu kanıtlanmış bulunan Übeyli Formasyonuna ait killi kireçtaşı tabakaları içinde bir İhtiyozor’a ait 3 adet kalça kemiği parçası bulundu. İhtiyozorlar Mesozoyik’te (İkinci Zaman) yaşamış deniz sürüngenlerinden; soyları kara sürüngenlerinden olan dinozorlarla aynı süreçte tükenmişti. Bu canlılar tam anlamı ile bilinmeyen kara sürüngenlerinden bugünkü yunusgiller (Familya: Delphinidae) ve balinalarla (Takım: Cetacea) benzer bir evrim geçirerek Orta Triyas sırasında denizlerde yaşamaya başlamışlardı. Bulunan en yaşlı fosiller 250 milyon yıl olarak yaşlandırıldı; bu deniz canlıları 90 milyon yıl öncesine kadar farklı türlere evrimleşerek denizlere hâkim olmuşlardı. İhtiyozorların boyları genelde 1 ile 10 metre arasında değişmekle birlikte 16 metre uzunluğa erişebildikleri biliniyor. Bu canlıların ilk formlarının iskeletleri daha çok bir timsahınkini andırır ancak 150 milyon yıl içinde çoğu formların gövdeleri balıklarınkine daha çok benzeyecek şekilde evrimleşti. Gövdeleri ve omurgalarının biçimi ise günümüz yunuslarına benzer. Ön ve arka üyeleri yüzgece dönüşmüştü ve sırtları boyunca sırt yüzgeçleri vardı. Fosilleşmiş kemik ve bazı yumuşak doku parçaları bu canlıların büyük başlı, sivri burunlu, uzun ve ince çeneli ve çok dişli (200 kadar) olduklarını göstermektedir (Şekil 1). İhtiyozorların etçil oldukları, kendi hemcinsleri ve diğer balıklar yanında deniz kabukluları ile beslendikleri varsayılıyor. Günümüz yunusları ve balinalar gibi hava soluyan İhtiyozorların bazı üyelerinin çok iri gözlere sahip olması bunların çok derinlere dalarak avlandıklarına işaret ediyor. İhtiyozorlara ait az çok korunmuş ilk iskelet parçaları 1810’larda bulunmuş ve bir koleksiyoncu tarafından 23 İngiliz Lirasına satın alınarak ünlü Londra Doğa Tarihi Müzesi’ne saklanmak üzere ödünç verilmişti. İhtiyozorlarla ilgili ilk bilimsel yayın ise E. Home tarafından ilginç bir isimle (“Başka hayvan sınıflarından ziyade balıklara daha yakın bir hayvanın fosil kalıntıları hakkında bazı bilgiler Some Account of the Fossil Remains of an Animal More Nearly Allied to Fishes Than Any of the Other Classes of Animals”) tanınmış Londra Kraliyet Akademisinin Philosophical Transactions adlı bilimsel dergisinde 1814’te yapıldı. 19. ve 20. yüzyıllarda ise İhtiyozorlarla ilgili özellikle Almanya ve İngiltere’de yüzlerce fosil kalıntı bulundu ve bunlar bilimsel yöntemlerle irdelenerek özellikleri oldukça ayrıntılı olarak ortaya kondu. Gebze’de yazarlar tarafından bulunan fosilleşmiş kemik parçaları (Şekil 2) geçici olarak METUGEOMUS2007100a, b, c, d olarak kodlandı, Almanya’da Ingelfingen Muschelkalk Müzesinde temizlendi ve bütünlendi. Fosiller daha sonra deniz sürüngenleri konusunda dünyanın en tanınmış uzmanlarından olan Bonn Üniversitesi Jeoloji Enstitüsü’nden Prof. Dr. Martin P. Sander ve öğrencisi Gloria H. Mouanga tarafından incelendi. Orijinal malzeme daha sonra Türkiye’ye getirilerek Ankara’da MTA Genel Müdürlüğü bünyesindeki MTA TABİAT TARİHİ MÜZESİ’nde korunmaya alındı. Bulunan fosiller 2011 yılında 64. Türkiye Jeoloji Kurultayında sunularak Türk yerbilimcilere tanıtıldı. İLK İNGİLİZLER BULDU Şekil 1. Gebze’de bulunan İhtiyozor ile aynı aileden olan bir cinse (Shastasaurus pacificus MERRIAM) ait rekonstrüksiyon. Canlının boyu 7 metreden büyüktür. (Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/file:shastasaurusbw.jpg) fosillerin Shastasauridae familyasından Cymbospondylus petrinus LEIDY, Shastasaurus osmonti MERRIAM veya Besanosaurus leptorhynchus DAL SASSO & PINNA türlerinden birine ait olabileceği belirlendi. Ancak, Almanya’da, Nevada’da, İsviçre’de ve Kuzey İtalya’da tanımlanmış olan tip türlerle yapılan karşılaştırmada, Türkiye bulgusunun Shastasauridae familyasından daha önce tanımlanmamış yeni bir tür olabileceği tartışıldı. Bu familyaya ait farklı cinslerin OrtaÜst Triyas sırasında (247.2 201.3 milyon yıl arası) Lavrasya kıtasının güney kenarında Şekil 2. GebzeDiliskelesi’nde bulunan İhtiyozor kalça kemiği açık şelfte yaşamış ol fosilinin çeşitli açılardan görüntüsü. dukları düşünülüyor. Bu canlılar yaşadıkları lendiği lokalitenin kontrollü bir bilimsel dönemdeki denizlerdeki en iri etoburlar kazı ile ayrıntılı olarak incelenmesi geolarak tanınmakta (Şekil 3). rekiyor. Öte yandan, MTA Tabiat Tarihi Çin’de yapılan yeni bulgular ShastaMüzesi’nde, fosilin ait olduğu soyu 200 sauridae’lerin diğer İhtiyozorlardan farklı milyon yıl önce tükenmiş bu canlının orijiolarak avlarını ısırarak parçalamak yerine nal büyüklükte bir maketinin yapılması ve soğurarak yuttuklarını ortaya koymaktapopüler bilim ile ilgilenenlerin ziyaretine dır. Aynı beslenme tarzının bugün mavi açılması ülkemiz yerbilimleri için önemli balinalar tarafından uygulandığı bilinbir kazanç olacaktır. mektedir. 1 Balıkesir Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Shastasauridae familyasından bir İhti2 yozor Türkiye ve yakın çevresinden ilk kez Bölümü Balıkesir, ODTÜ Jeoloji Mühendisliği 3 Bölümü Ankara, Muschelkalkmuseum Ingelfintanımlanmakta. Bu nedenle bulgu hem uzgen, Almanya manlar, hem de popüler bilimle ilgilenenler (Kaynak: http://gigadino.pagesperiçin çok önemlidir. Dolayısı ile Türkiye’den soorange.fr/besanosaurus.html) ilk ve tek bulgu olan bu fosillerin der Şekil 3. Milan (İtalya) Doğa Tarihi Müzesi’nde sergile YENİ BİR TÜR MÜ? nen Shastasaurid (Şastasaurid) familyasından bir diğer Prof. Sander tarafından bireyin canlı boyutlarındaki maketi. yapılan ayrıntılı incelemede,