Katalog

Popüler edebiyatın vazgeçilmez bir türü: Polisiye öykü S Arthur Conan Doyle 1859’da Edinburgh’da doğdu. 1885’de Edinburgh Tıp Fakültesi’ni bitirdi. Güney Afrika –Boer Savaşı’ndaki çalışmalarından dolayı 1902’de “Sir” unvanını aldı. Doyle bir hekim; ama çoğumuz kendisini bu kimlik ile değil, “Sherlock Holmes” öykülerinin yazarı olarak tanıyoruz. Yük. Müh. Fatih Ertimur (fertimur@gmail.com), İstanbul Kültür Üniversitesi, Rektör Danışmanı 20092012 herlock Holmes polisiye öykünün ilk ünlü dedektifi, belki de en ünlüsü. Temel özelliği olayı inceleme yöntemi; gözlemleri ve analitik düşüncesi. Bu özellik bir yerde Doyle’un tıp öğreniminden kaynaklanıyor; hocası Dr. Joseph Bell’in bilimsel tanı için hasta üzerinde ayrıntılı incelemelerinden etkilendiği belirtiliyor. İlk Holmes öyküsü 1887’de, yani Doyle tıp fakültesini bitirdikten iki yıl sonra yayımlandı: A Study in Scarlet (Kızıl Dosya), onu birçok öykü izledi. Holmes ilk ünlü dedektif, ama ilk polisiye öykü de bir Amerikalı yazar, Edgar Alan Poe’ya ait: Morg Sokağı Cinayetleri (1841). 1840’lardan günümüze kadar birçok yazar polisiye öyküroman üretti. En ünlülerinden biri de bir kadın yazar: Agatha Christie. İlk romanı 1920’de yayımlandı (Styles’daki Esrarlı Olay). Christie’nin dedektifi Hercule Poirot da polisiye öykünün en popülerlerinden biri. Bir başka kahramanı da polisiye öykülerde az rastlanan (amatör) kadın dedektif: Miss Marple. Çok sayıda romanın yanı sıra oyunlar da yazdı, kitapları belki de bütün dillere çevrildi. Ölümünden beş yıl önce, 1971 yılında “Dame” unvanını aldı. Agatha Christie’nin ilginç bir yönü de okuma yazmayı evde öğrenmesi, 12 yaşına kadar okula gitmemiş olması. Polisiye öykünün ilk ve vazgeçilmez yönü “Esrar” ve dedektifin problem çözme becerisi. Diğer yönü ise 1930’larda ABD’de ortaya çıktı; Aksiyon Macera. Sert polisiye (Hard boiled detective fiction) denen bu türün öncüsü de Dashiel Hammett. Bu türde bir yandan esrar diğer yandan macera ile karşı karşıyayız; yalnız kimliği bilinmeyen katil değil, kötü, kanun dışı adamlar, organize suç örgütleri var ve de tüm bunlarla mücadele eden bir sert özel detektif. 30’ların ABD’sinde organize suç örgütleri yaygın bir duruma gelmişti. Bunun çeşitli nedenleri vardı: İçki üretim ve dağıtımının yasaklanması, 1929 krizi gibi. İçki Yasağı Meclis Adalet Komisyonu Başkanı Andrew Volstead’in öncülüğünde ABD Anayasasında yapılan değişiklik (19th Amendment) ile 1920’de yürürlüğe girdi, Volstead Yasası olarak da anılır. Başarılı olmadığı gibi; içki kaçakçılığı, yasadışı üretim ve dağıtım faaliyetleri nedeniyle çetelere geçim kaynağı oldu. Çeteler giderek örgütlendi, bu örgütlenme sonucu belirli bölgelerde kumar, fuhuş, narkotik kaçakçılığını da üstlendiler. 1929 krizinin durgunluk ortamında grev kırıcılığı, alacak tahsili işlerine de girdiler. Mafya bu dönemde New York eyaletinde ortaya çıktı. 1933’te Başkan Roosevelt İçki Yasağını yürürlükMaigret olayın duygusal yönüne daha çok ağırlık veren bir dedektif. Polisiyenin bir diğer türü de “İyi Hırsız” romanları. İlk örneği yine Fransa’dan; Maurice Leblanc’nın “Arsene Lupin” karakteri. İngilizceden bir örnek ise Leslie Charteris’in “Saint” karakteri. Bunlar kötü adamlarla, ten kaldırdı ama çeteler ve mafyanın faaliyetleri devam çetelerle mücadele ediyorlar, modern bir Robin Hood etti. ABD polisinin eyalet bazında örgütlenmesi ve yerel gibi. Bir benzeri de ülkemizden; Peyami Safa’nın Server politik baskılara duyarlılığı da bu örgütlerle mücadeleyi Bedi takma adı ile yazdığı “Cingöz Recai “ öyküleri. Patzorlaştırıyordu. Bu dönemde FBI Edgar Hoover’in ön ricia Highsmith’in “Ripley” öyküleri ise farklı bir örnek; derliğinde reorganize oldu, güçlendi; gangsterler ile daha başrolde sıra dışı bir katil var. etkin mücadele basladı. Yine bu dönemde özel dedektif50’lerden itibaren soğuk savaş döneminde casusluklik büroları ortaya çıktı. Pinkerton Dedektiflik Bürosu en istihbarat konulu macera romanları popüler oldu. James eski ve ünlülerinden biri. Bond romanları Mayk Hammer romanlarının yerine geçti. Daha sonra John Le Carre ve Len Deighton gerek esrar gerek aksiyon içeren başarılı casusluk öykülerine imza attılar, bu öykülerin de polisiye kategorisine yakın oldukları söylenebilir. Soğuk savaşın sonu ve ABD’deki 11 Eylül olayından sonra ise terör içerikli polisiyemacera türü ortaya çıktı. Günümüzde psikopat seri katil konuları da işleniyor. Ama gerek klasik gerek sert polisiye öySherlock Holmes Agatha Christine Alfred Hitchcock küleri devam ediyor. Dashiel Hammett sekiz yıl Pinkerton Detektiflik Kadın yazarların polisiyede önemli yeri var; başta Bürosunda çalıştı. 19291934 arasında beş roman yazdı, kuşkusuz Agatha Christie geliyor. Yukarıda sözünü ettibelki en önemlisi “Malta Şahini”. Bunu 1931’de “Sırça ğimiz Patricia Highsmith çok yönlü ve güçlü bir yazar. Anahtar” izledi. Son romanı “İnce Adam” (The Thin Dorothy Sayers ve Ngaio Marsh’i da unutmamak gereMan) biraz daha farklı; zengin, meraklı, çok içki içen bir kiyor. Klasik polisiyenin son önemli yazarı da bir kadın çiftin macerasını anlatır. Hammett bundan sonra sevgi oldu: P.D James. İlk kitabı 1962’de yayınlandı, 1964lisi Lilliann Hellman ile dönemin ABD’sinde hiç de hoş 1979 arasında (İngiltere) İçişleri Bakanlığı’nda çalıştı, görülmeyen, sol eğilimli politik faaliyetlere katıldı, ABD yazmayı sürdürdü. Onun da kahramanı bir Polis MüfetKomünist Partisi ile ilişkisi oldu. 1951’de altı ay hapis tişi: Adam Dalgliesh. yattı. 1961’de öldüğünde parasal sıkıntı içindeydi. Polisiye öykünün tarihi 150 yılı geçti. 1940’lara geHammett’ı Raymond Chandler, Mickey Spillane lirken cep kitapları ortaya çıkmıştı, kitapların basımı ve diğerleri izledi. Hepsinin roman kahramanları özel de dağıtımı kolaylaştı, ucuzladı; polisiye öyküler pek çok dektifler. Chandler bu türün belki en iyi yazarı. Mickey dile çevrildi ve milyonlarca kitap satıldı. Yalnız Agatha Spillane’inin “Mayk Hammer” karakteri 50’lerde ülke Christie’nin kitaplarının 100 milyonlarca sattığı tahmin mizde çok tutuldu. ediliyor. İngilizFransız polisiye öykülerinde çetelere de, özel Polisiye öykü popüler edebiyatın vazgeçilmez bir türü detektiflere de fazla rastlamıyoruz. “Esrar” unsuru ön olmakla kalmadı. 1941’de John Huston, Malta Şahini planda. Bu ülkelerde polisin yapısı daha merkezi ve es romanını filme çekti. 1951’de Patricia Highsmith’in kiye dayanıyor. Scotland Yard’in kuruluşu 1830’larda. “Trendeki Yabancılar” öyküsü Alfred Hitchcock taraGerçi sorumluluk alanı Londra “Büyükşehir Belediyesi” fından sinemaya aktarıldı. ama önemli karışık olaylarda ülkenin her yerinde devBunları bir çok film ve televizyon dizisi izledi. Güreye giriyor, tüm suçlu kayıtları Scotland Yard tarafindan nümüze kadar polisiye öyküler ve özellikle sert polisiye tutuluyor. Surete National’in kuruluşu daha da eskiye sinemaTV sektörüne çok büyük katkı sağladı. Kuşkusuz dayanıyor. bu türün niteliksiz, hatta kötü örnekleri de var. Ancak Fransız polisiyesinde ilk akla gelen isimler George Si bunları bir yana bırakırsak klasik polisiyenin mantık akımenon ve Maigret karakteri. Simenon 80’den fazla poli şı, sert polisiyenin sınırlı da olsa sosyal içeriği ilgiyi hak siye roman yazdı. Romanların kahramanı Maigret gerçek ediyor. bir polis komiseri. CBT 1381 13 / 6 Elül 2013