Katalog

Çevre Sağlık İstanbul’da egzoz gazı hava kirliliği alarm veriyor İstanbul’da yapılan ölçümlerin sonucu: Oto egzozundan sayısız petrol ürünleri yanmadan veya değişime uğrayarak şehir havasına ve suya karışmaktadır. Bunlar arasında kanserojen maddeler de var. Bu açıdan; 1 Otoların egzozunun ve fabrika bacası gibi tüten otobüs egzozlarının iyi denetime tabi tutulması, 2 Alt geçitlere havalandırma sisteminin yerleştirilmesi, 3 Şehir havasının değişik bölgelerde devamlı olarak kontrol altında tutulması halk sağlığı için tavsiye edilir. Kasım C. Güven (*) anayileşme ile birlikte hava kirliliği arttı. Havayı kirletenler başlıca: polenler, pestisid, yanma sonucu oluşan maddeler, fabrikadan çıkan kimyasal organik maddeler ve metallerdir. Bunlar arasında soğutucularda ve aerosollerde kullanılan klorofluorohidrokarbonlar (freon), otoların egzozundan çıkan gazların meydana getirdiği hava kirliliği, fabrika bacalarından çıkan gazlardan meydana gelen asit yağmurları, dioksin, petrol ürünleri en önemli unsurlardır. Şehir havasında petrolün sebep olduğu hidrokarbon konsantrasyonunun artması diğer bir konudur. Bunun kaynağı genelde oto egzozundan çıkan gazlardır. Bu gazların halk sağlığı için zararı vardır ve bazıları da kanserojendir. Bu yazıda taşıtların egzozundan petrol yakıtlarının meydana getirdiği havadaki petrol kirliliği üzerinde durulacaktır. Petrol 1000’in üzerinde organik (karbon, azot, kükürt) bileşikler içerir. Petrolün yapısında alifatik halkasız veya halkalı ve ayrıca aromatik halkalı grup bileşikler mevcuttur. Petrolün içinde kanser yapıcı olduğu bilinen aromatik gruptan benzen, toluen, ksilen, dimetilantrasen, fluoranten, benzoperilen, benzopiren ve koronen v.d. vardır. Bunun dışında petrolün içerdiği binlerce maddenin kanserojen olup olmadığı ise kesin olarak bilinmemektedir. Yanma esnasında benzindeki hidrokarbonlar tamamen CO2’ye dönüşmeyip bir kısmı havaya değişerek ya da değişmeden atılırlar. Petrolde mevcut diğer maddeler arasında azotlu bileşiklerden yanma esnasında oluşan azot oksitler (NOx) önemli bir kirlilik kaynağıdır. Bu azot oksitler petrolde bulunan aromatik halkalı bileşikleri nitrolama denilen kimyasal işlem sonucu onların nitro bileşiklerini meydana getirirler. Böylece egzoz gazının kanser yapma riski artar. Örneğin bu maddelerden petrolde bulunan pirenden nitrolama sonucu doğan ve kirlilik analizinde havada tespit edilen nitropiren mutagenik ve kanserojendir. Buna karşı piren ise kanserojen değildir fakat hafif mutagendir. Petrolün yanması sonucu oluşan değişik nitro bileşiklerin toksisitesi ise henüz derin olarak pek incelenmemiştir. Bu arada araba egzozundan çıkan gazlar içinde petrolde bulunmayan sonradan kısmen oksidasyon ile oluşan 1,3butadien ise kanserojen bir maddedir. Petrol, ayrıca rafinerilerden havaya ve suya karışır. Bu açıdan önemli bir kirlilik kaynağıdır. Yakıt olarak kullanılan benzin sayısız alifatik ve aromatik petrol ürününü gayrı safiyet olarak içermektedir. Ayrıca petrole ilave edilen kurşunun alkil bileşiklerinin çevreye bulaşması sonucu, ormanların (otobanların civarı) ölümüne sebep kirliliğini azaltma, 2 Sera etkisi olan gazların emisyonunu azaltma, 3 Etanol enerjisinden istifade ve etanol imalini destekleme, 4 Yukarıda belirtilen kanserojen 1,3butadien’in alkol ilave edilmemiş benzine nazaran daha az meydana geldiği ve ayrıca benzen, toluen ve ksilenin çıkışını azalttığı bildirilmiştir. Buna karşıt görüşlerde ise: %15’lik etanol ilave edilmiş petrol hava kirlenmesinde önemli yer tutar, alkol ilavesi; 1 Asetaldehid çıkışını %100200 oranında arttırır. Asetaldehid zararlı bir madde olup kanser yapma riskini taşır. Ayrıca asetaldehid, peroksilasetat nitrat (PAN) oluşumuna sebep olur. PAN solunum organları için tahriş edici olup akut toksisitesi vardır ve bitkiler için toksiktir. 2 Benzine ilave edilen alkol yüksek miktarda NOx bileşiklerini attırır. 3 formaldehid, akrolein, aseton ve etilenin emisyonu artar. 4 Etanol yer altı suyunu ve toprağın kirlenmesini arttırır. 5 Etanol, petrolün suda çözünürlüğünü arttırır dolayısı ile çevrenin kirlenmesine sebep olur. 6 Diğer bir konu da etanol su içerebilir, bu %0,44 arasında değişir. Susuz etanol çok pahalıdır. Bu konuda benzinde su bulunmasının mahzurları vardır. %15 ve %10 etanol ilavesinin tartışmasında ise %10 etanol ilave edilen petrolün daha az karbonmonoksit ve total hidrokarbon emisyonuna sebep olur. S olur. Yakıt olarak kullanılan benzin ve dizel içinde temel madde olarak bildirilen oktan (karbon sayısı 8) %9095 ve heptan (karbon sayısı 7) dışında, dış ülkelerde kullanılan benzinde olduğu gibi Türkiye’de satılan normal, süper benzin ve ayrıca dizel içinde de pek çok petrol bileşiklerinin bulunduğunu tespit ettik. ARAŞTIRMA SONUÇLARI BENZİNE ETİNOL KARIŞIMI Diğer bir tartışmalı husus da benzin içine etanol (etil alkol) karıştırılmasıdır. Bu bugün ülkemizde yeni olarak yapılmaktadır. Benzine etanol %1015 oranında katılır. Buna ait derleme yazıda (Niven, 2005) benzine etanol ilavesinin fayda/zarar konularına değinilmiştir. Buna ait lehte görüşlerde: 1 Hava Değişik dünya ülkelerinde petrolün havada yayılmasıyla ilgili birçok çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmalarda petrole ait bileşiklerin ve bunun yanında yanma sonucu oluşan maddelerin miktarı saptanmıştır. İstanbul’ da hava kirliliği konusunda polenlerin doğurduğu sakıncalara ait yayın vardır (Aytuğ, 1984)., petrol kirliliği ile ilgili çalışma ise ilk olarak 2005 yılında tamamlanmıştır (Cumalı ve Güven, yayınlanmamış çalışma). Bu çalışmada ele alınan istasyonlarda tespit edilen hava kirliliği aşağıdadır: 1 Haşim İşcan alt geçidinde alifatik gruptan 15, epoksid 2, alkol 1, asit 3, keton 1, halkalı 3, aromatik grupta tek aromatik halkalı 18, aldehid 1, iki aromatik halkalı 2, üç aromatik halkalı 2, ftalat 9, fenol 2 adet. Bu denenen geçitte kanserojen etkideki toluen deriveleri, ksilen, benzen yanında ayrıca burada sigara içiminin fazla olması ve hava akımının az olması nedeni ile sigaranın etken maddesi nikotine rastlanmıştır; 2 Edirnekapı alt geçidinde tek aromatik halkalı 2, ftalat 3 adet. 3 Unkapanı Köprüsü üzerinden alınan hava örneklerinde dallı alken 1, tek aromatik halkalı 4, ftalat 1 ve aromatik asit 1 adet, 4 Haliç Köprüsü üzerinden alınan hava örneklerinde tek aromatik halkalı 2, ftalat 2, fenol 1 adet, Unkapanı, Haliç ve Galata Köprüsü ile bu köprülerin altındaki sularda halkalı bileşiklerden ksilen saptanmıştır. 5 Bunların dışında şehir otobüslerinin egzozundan çıkan gazlar içinde alifatik dalsız ve dallı, aromatik tek halkalılardan 18 adet, iki aromatik halkalı 2, üç aromatik halkalı 2 ve ftalat 8 ve fenol 2 adet saptanmıştır. Halkalı aromatik bileşikler arasında tek halkalılardan benzen ve deriveleri (toluen, ksilen dahil), çok halkalılardan naftalen ve derivesi ile antrasen ve fenantren tesbit edilmiştir. Bu bileşikler arasında benzen ve derivelerinin kanserojen olduğu yukarıda belirtilmişti. 6 Eminönü Kadıköy arası çalışan deniz motorlarının egzozundan alifatik dalsız 14, dallı 3, alken 3, tek aromatik halkalı 6, iki aromatik halkalı 4, üç aromatik halkalı 1 ve ftalat 4 adet saptanmıştır. Ayrıca aldehid, asit ve keton bileşikleri tesbit edilmiştir. Bu deniz motorunun etrafındaki deniz suyundan alınan örneklerde ise yukarıda belirtilen petrol bileşenlerinin pek çoğuna ratlanmıştır. Şüphesiz bu Haliç suyuna etki etmektedir. 7 Bu egzoz gazlarına ait hava kirliliğinin civardaki deniz suyuna etkisi Haliç, Unkapanı ve Galata köprülerinin altından alınan su örneklerinde incelenmiş, yukarıda belirtilen eksoz gazlarının havada tesbit edilenlerinin dışında sayısız petrol ürünleri saptanmıştır. Yalnız bunların bir kısmının çevreden gelebileceği kanısına varılmıştır. Yukarıdaki izahtan anlaşılacağı üzere oto egzozundan sayısız petrol ürünleri yanmadan veya değişime uğrayarak şehir havasına ve suya karışmaktadır. Bunlar arasında kanserojen maddeler de mevcuttur. Bu açıdan; 1 Otoların egzozunun ve fabrika bacası gibi tüten otobüs egzozlarının iyi denetime tabi tutulması, 2 Alt geçitlere havalandırma sisteminin yerleştirilmesi, 3 Şehir havasının değişik bölgelerde devamlı olarak kontrol altında tutulması halk sağlığı için tavsiye edilir. (*) Prof. Dr. [email protected] 990/15 11 Mart 2006