Katalog

EkonomiBilim Ekonomi ve borsa örneğinde insan beyni nasıl çalışıyor? Çoğumuz genellikle bir konuda akıl yürütüp bir sonuca ulaşmak yerine, davranışlanmızda sezgi ve içgüdülerimize kulak vermeyi yeğleriz. Ne de olsa insanız. Gelgelelim, araştırmalar insana özgü bu eğilimin çok ciddi sorunlar yaratabileceğini ortaya koyuyor. Mantığa aykırı düşüncelerin mali piyasaları etkiledikleri bir gerçek. Söz gelimi, bir kişinin güneş iekeieri yoğun olduğunda hisse senedi almaya karar vermesi üzerine başkaları da bu davramşı örnekalabilir. Yani, ekonomikkararlarda mantıkaramakbazen gereksiz... nsanların ekonomiyle ilgili kararları, mantıklarını kullanarak ve kılı kırk yararak verdikleri görüşü epeydir ekonominin temelini oluşturmaktaydı. Yerleşik ekonomik kuramlara göre, bunun yarattığı sonuçlardan bir tanesi piyasaların özünde belirsizlik içermesi ve ne olacağının önceden kestirilememesiydi. Bunun nedeni de, söz gelimi, hisse senetlerine her zaman şirketin kâr elde etme ve gelecekte kâr payları dağıtma yönündeki gerçekçi hedeflerine göre bir değer biçilmesi gerektiğindendi. Hisse senetlerinin fıatlarında ancak, teknolojik gelişmeler, rakip fırmaların ortaya çıkması vb. nedenlerle, bu hedeflerde gerçek anlamda herhangi bir değişiklik olmast durumunda inişler, ya da çıkışlar söz konusu olurdu. Bu tür etmenler önceden kestirilemeyeceğinden, piyasa konusunda da önceden bir görüş belırtılmesi olanaksız olmalıydı. Bu görüş ilk bakışta yerli yerine oturmuş gibi görünse de, çok daha ayrıntılı araştırmalar bırtakım şeylerin havada kaldığını gözler önüne seriyor. Chicago Üniversitesi ekonomi uzmanlarından Richard Thaler hisse senedi fiatlarının en azından kısmen kestirilebileceği görüşüne artık herkesin katıldığına dikkat çekiyor ve, "Gerçek finans piyasaları yalnızca ders kitaplarında okuyup da kafamızda canlandırdıklarımızdan çok daha farklı bir yapıya sahiptir," diye ekliyor. I den YKCheng Zhang ve arkadaşları tarafından yapılan ve bu yılın başlarından yayımlanan bir araştırma bu durumu tam olarak ortaya koyuyor. Zhang ve arkadaşlarının oluşturduğu, sanal tüccarların olduğu sanal bir pazarda oynanan bir internet oyununda, insan tüccarlar piyasadaki son gelişmelere bakarak bir sonraki değışimın düşüş mü, yoksa iniş mi göstereceğine karar verdiler. Piyasada oldukça basit bir değişım meydana geldiğinde, oyuncular bir sonraki olası devinimi kestirmekte ol, dukça başarılıydılar. * Ancak piyasa dinamikleri karmaşık bir durum aldığın da, oyuncular bir sonraki gelişmenin ne olacağını kestirme çabalarından vazgeçtiler. Oyuncuların birçoğu aynı kestirimi yineleyip durdu. Ekibin üyelerinden Joseph VVakeling'e göre, bu durum insanların mantıklı davranma yetısı; , nin sınırlı olduğunun çarpıcı ( bir göstergesiydi. Mantığa aykırı bu düşünceler ne denli garip olurlarsa olsunlar, mali piyasaları etkiledikleri bir gerçek. Soz gelimi, bir kişinin güneş lekeleri yoğun olduğunda hisse senedi almaya karar vermesi üzerine başkaları da bu davramşı örnek alabilir. Sonuçta, piyasa giderek güneş lekeleriyle ılintili duruma gelebilir. Yeni bir grup piyasa modelcisi artık bu görüşe ağırlık veriyor. Oxford Üniversitesi Bilgisayarlı Finans Merkezı başkanı fizikçi Neil Johnson hisse senedi ve döviz alım satımları konusunda sürekli olarak kararlar üreten sanal elemanları olan finans pıyasalarryla ilgili benzeşimler üzerinde çalışıyor. Bir tüccarın yaptıklarının geçerliliği tüm ötekilerin yaptıklarına bağlı olduğundan, burada mantık pek de güvenılır bir yol gösterici işlevi görmüyor. Tam tersine, bu elemanlar geçmişteki fıyat dalgalanmalarıyla ilgili modelleri belirlemeye ve buna göre geleceğe yönelik kestirimlerde bulunmaya çalışıyorlar. # MANTIKLI DAVRANIŞIN SINIRLARI Şimdilerde orlaya çıkan bir grup finans kuramcısı bu durumu insanlarda karar alma sürecindeki sapkınlıklara bağlıyor. Akıl yurütme sonucunda kuramcılar her ne kadar matematiksel verilere dayalı şık denklemlere ulaşsalar da, bunların temelinde bir yanlışlık oluyor. Söz konusu kuramcılar farklı bir bakış açısından ele almdığında ve insana özgü davranışların, mantığa uysun ya da uymasın, tüm o gerçekçi karmaşıklığıyla ıncelenmesi sonucunda, ekonominin çok daha çıplak olarak ortaya çıkacağını öne surüyorlar. On yıl önce, bir bakıma saçma denebilecek bir düşünceden yola çıkarak yaptığı bir deneyle, Santa Fe Enstitüsü ekonomi uzmanlarından Brian Arthur ınsanda mantıklı davranışın sınırlarını belirledi. Küçük bir kentte çok kişinin gittiği bir bar fikrinden yola çıkan Arthur, çok az sayıda insanın oraya gıtmeye karar verdiği bir gecede barda bir süru boş yer olacağını ve hoş bir ortamın yakalanacağını, oysa kalabalıkta yer bulmakta sıkıntı çekileceği gibi, insanların gürültüden rahatsız olacaklarını düşündü. O halde, mantıklı düşünüldüğünde, bara insanların en az gittikleri bir gecede gitmek en doğru şey olmalıydı. Ancak sorun, insanların ne zaman bara gideceklerının önceden bilinememesiydi. Aynı şey yaşamın farklı alanları için de geçerliydi. Arthur'a göre akılcılık, genellikle verebıleceğinden çok daha fazla miktarda, insana özgü davramşı gerektirir . Bu gibi durumlarda insanlar genellikle mantığı bir yana bırakıp, daha uygun bir düşünce bıçimini benimseme yoluna giderler. Art arda birkaç perşembe barı boş gören biri, oraya perşembelerı gıtmeyi düşünebilir. Bara gidenlerin sayısında her gece bir farklılık olduğunu gözleyen bir başkası, buna dayalı daha farklı bir strateji geliştirebilır. Bireyler, karar alırlarken bunları kusursuz ve akılcı temellere dayandırmak yerine, belli örnek arayışları içine girip düşünce ve eylemlerini buna göre ayarlama, deneyimlerinden "ders aldıkça" da bunları değıştırme yoluna giderler. PİYASADA ONBİNLERCE STRATEJİ Elemanlar kestirimlerde bulunmak için oldukça basit bir işlemden yararlanıyorlar. Piyasada her "gün" çıkış (Ç) ya da iniş (I) yaşandığını belirten bir dizi harf SINIRLILIĞIN ÖRNEĞI Fribourg Üniversitesi fizikçilerin 899/10 12 Haziran 2004