Katalog

Bilim ve entelektüalizm ya açmak istiyordu. Fakat nasyonalist veya emperyalist anlamda değil... Hayır, hatta kardeşı VVilhelm bir keresinde onıın yeteri kadar Alman olmadığını söylcınişti. Alcxandcr farklı boyutta düşünüyordu. Akadcmileri teşvik etti, "Poıır le merite" demeğini kurarak, Alman bılımıni evrenselleştirmeye başladı. Tüm dünyadaki olağanüstü bağlantılan saycsinde Paris'teki Academie des Sciences ve Amerika'daki Royal Society eııstitülerini VVashington, Meksika ve Rusya'da diinyayı tanıma projesine bağlayabiliyordu. Kahramanınız Humboldt, Almanya'da neredeyse tek örnek olarak kalıyor. Oysa İngiltere'de Danvin'den Livingstone'e kadar onun gibi çok sayıda şahsiyet vardı. Elbette ki. Bu o döneınin politik durumuyla ilgili. Almanya'daki küçük bir prenslikte büyüdüğünüzde dünyayı keşfetmek imparatorlukta olduğundan çok daha zordur. Cook ve diğer büyük keşif gezileri dunanma tarafuıdan organize ediliyordu. Ve İngilizler bilim ve tekniğin ekonomık açıdan ne gibi bir anlam taşıdığını kavramışlardı. Tabii Humboldt da. Mineralog olan Humboldt, Çin sınırına kadar ulaşabilmek îçin çarlara Rusya'daki yeraltı hazinelerini araştırdığını söylerdi. Ve ilginç bir biçimde bulurdu da. Berlin'deki Doğa Bilimleri Müzesi'nde Rusya'dan getirilmiş küçük bir elmas var. Evet ve Humboldt VVashington'da başkan Jefferson'la konuştuğunda Panama kanalını önermişti. Nereye gittiyse ne yaptıysa hep araştırnıanın bir adım ötesindeydi. Bağlantılan düşünen bir adamdı ve bu açıdan bakıldığmda uzmanın karşıtıydı. O halde günümüzde uzmanlığa sahip bir araştırmacıdan farklıydı. Hayır, ama o kadar çok yönlü ve iletişim meraklısıydı ki onu tek bir araştırma sonııcuyla ilişkilendirmek mümkün değil. Olım ile Ohm yasasını, direnci ilişkilendiriyoruz. Rinstein'ı düşündüğümüzde henıen görelilik kuramı geliyor akhmıza. Humboldt boyle bir şey söz konusu değil. Birçok alanda araştırma yaptı. Ününün tek bir lıizmete bağlı olmamasıııdan meınıuındu da. Her zanıan hırslıydı, hirinci olmayı çok i.sierdi. Dağcılık rekoruyla çok gıırur duyardı mesela. Ve uzmanlık bilgisini aşan girişimci ruhu, her alana duyulan merakı şimdi örnek öğreti olarak mı önermek istiyorsunuz? Ne iyi olurdu ama, böyle bir kişiliğin birçok açıdan yeniden doğması müıııkun değil. Clımunuızde kmı lunı fizık dunyasını açıklamaya çalışırdı ki? Ve bunu bir de öykü gibi anlatabilmek Berlin'deki 1827/28 "Kosmos" konferanslan olay yaratmıştı. Evet. O, bilinıin toplumu da aydınlatması gerektiğini söyleyen ilk kişilerdendi. Konferanslar o kadar başarılıydı kı yayımcılardan biri hunları hemen basmak istenıişti. Kakat Humboldt bunun gerçek bir metin olması gerektiğini söyleyerek kabul etmedi. "Kosmos" yayımlandığında başyapıt oldu. Ve siz şimdi 17 yaşındakilerin bunu okumasını istiyorsunuz. Neden? Yanlış anlaşılmaması ıçin söylüyorum: "Kosmos", roman gibi okunan bir kitap değil. Son derece ayrıntılı bir içindekiler bölümü var ve en çok neyle ilgileniyorsanız onu önce okuyorsunuz. Örneğin eski Mısır'dan Yeniçağ'a kadar uzanan 130 sayfalık bir bilim tarihi bölümü var. Başka nerede bu konuda önemli bir kısmı kanıtlanmış olan tezi bir arada bulabilirsiniz? Vikinglerin, Amerika'yı Koloınb'dan önce keşfettikleri o zamarı kanıtlanamıyordu bile. Ama yine de birçok açıdan eskimiş bir bilgi birikimini yayımlamış olmuyor musunuz? Bu benı iyice ürpertti. Çünkii "Kosmos"da genel olarak fizık dünyasında eskimesi mümkün olmayan temel bilgilerini bulabiliyorsunuz. Teoremler eskimez. Pasifik'leki Humboldt akıntısı lıalâ o zamanki gibi akıyor. Dünyanın manyetik alanı varlığını sürdürüyor. Elbette ki o zamandan bu yana yeni bilgiler edindik, ama bu eski bilgilerin geçerliliğini yitirdiği anlamıııa gelmez. Günümüzde tuhaf bir tavır sergilenmekte. İnsanlar coşkuyla, doğa bilimlerinden, kaos teorisi, kuantum fıziği, nanoteknoloji ve genetikten söz ediyorlar. Fakat, bir kişi bir silahla bir kurşunu yatay olarak yere fırlatırken aynı anda ikinci bir mermiyi yere düşürüyor? diye sorduğunuzda neredeyse hiç kimse bunun yanıtını bilmiyor. Oysa iki mermi de aynı anda yeıe ulaşır. Gençlerin doğa bilimlerini gerçekten de Humboldt'tan öğrenmek istediklerine inanıyor musunuz? Bu ufuktakıle Berlin Doğa Bilimleri Müzesi'nde Humboldt'un Rusya'dan re ne şekilde bakıldı getirmiş olduğu bir elmas da bulunuyor. ğına bağlı. üurmaBu tür evrensellik ne kadar saygın dan birilerinin kuantum sıçraması yaptıolsa da günümüzde geçerliliğini yitirdi. ğını okuyorum. Oysa kuantum sıçramaTek bir araşhrmacı veri yığınlanyla bile smdan daha kısa bir şey yoktur. İstersetek başına başa çıkamıyor. Humboldt bu nız ölçıin. İnsanlar yüzeysel olarak yeni yüzden nostaljik bir şahsiyet olmuyor moda doğa bilimleri konularıyla ilgilenimu? yorlar. Ama süperstring hakkında konuBuna sevinmeli miyiz? Ben bu koşabilmek için önce alfabeyi öğrenmek ğenuda pek emin değilim. Humboldt mütrekir. hiş bir mektuplaşma sayesinde ortak çalışmalar yaptı. İkinci olarak da indirgeme O halde size göre Humboldt'a öğkrizi yaşanmakta. renmenin ve bilgi edinmenin ilkesi sonuçGenetik biliminde yaşanan ilk atılardan daha önemli? lımlarda her bir genin bedensel bozukTabii, her ne kadar bazıları hep şaluklara neden olduğu ve genlerin istenilşırsalar da o her zaman konuları bir büdiği gibi "açılıp, kapatılabileceği" düşütün olarak ele alıyor. Ve bunların içinde nülmüştü. Ama bu iş bu kadar kolay dedaha sonra ekolojiye yol gösteren bir ek ğil işte. Bu iklim ve beyin araştırmacıları bölüm var. Bitkileri yetiştirebilir, kelebekiçin de geçerli. Bana göre tüm bilinıler sıleri toplayabilirim. Ama ikisi de belki de nırlarını bilmeli ve basit indirgemelerden çok zengin içerikli ve bizim olanaklarımıkaçınarak uluklarını genişletmeli. Bütünzı aşan karmaşık bir sistemin parçasıdır. lük gözden kaçmlmamalı. Ve bu konuda Ve bunların gözlemlenmesi onda bir esteHumboldt yararlı olabilir. tiğe, bilimsel bir şiire dönüşmekte. İ Alexander von Humboldt Doğa bilimci ve hümanist AIexander von Humboldt. bilim tarihinin önemli kişiliklerinden biridir. Canlılar ve çevre arasındaki karşılıklı ilişkiyi anlamak için çok sayıda keşif gezisi yapan Humboldt'a. 17931804 yıllan arasında Latin Amerika 'da gerçekleştirmiş olduğu araştırma ğezisinden sonra "Amerika'yı bilimsel açıdan keşfeden kişi" ıınvanı yakıştmldı. lllkesi Almanya'da "Prusya'ya adım atan her kö'le özğürleşir" yasasından sonra 1857 yılında istediği başarıyı elde etti. Her şeyden önce t'iziki coğrafya. iklim ve dağ araştırmalan olmak üzere doğa bilimlerinin birçok dalının kurulmasında önemli katkısı bulunmuştur. En önemli çalışmalarından bazıları bitki coğrafyası araştırmalan, izotermlere giriş ve dünyanın manyetik alanı üzerındeki araştırmalanlır ve çalışmalarmdan birçoğu "Doğanın gözlemi" (Ansıchten der Natur") adlı esennde tophınmıştır. "Kosmos" adlı eseri yayımlanmasından kısa bir süre sonra başyapıt haline gelmiş ve büyük bir okur kitlesine kavuşmuştur. Humboldt'un en büyük isteği bilimsel bilgilerin sadece uzmanlar tarafuıdan değil halk tardfından dd anlaşılmasıydı. Bu ibleğini yerine getirmek için de Berlın 'de ucretsiz olarak popııler bilimsel konferanslar vermiştir. Peki o halde neden unutuldu? Bunu söylemek çok zor. "Kosmos" Birinci Dünya Savaşı'na dek Almanya'da her evde bulunan bir başucu kitabıydı. Bundan sonra yaşananlar belki de Almanların garip tarih anlayışıyla ilgilıdir. Tahminlerime göre kendi tarihımizle ılgili kitapların üçte ikisi savaşla, soykırım, çöküş ve benzer konularla ilgili. Anlaşılabilir bazı nedenlerden dolayı çarpık bir durum ortaya çıkmıştır. Humboldt, yeni bir vizyonun yardımcısı mı? Aydın hümanist gerçek uygarhğın öncüsü mü? Hümanist sözcüğünün yeterli olup olmayaeağını bilemiyorum. Uygunsuz koşullarda yaşıyordu; o dönemin Almanya'sındaki düzen iyi değildi. Ama bir saniye için bile vazgeçmedi, her zaman aklma bir şeyler geliyordu. 90 yaşmda "Kosmos"un son sayfalarını yazdı. Örnek bir insan taklit edilecek bir model değil, mümkün olanı görebileark bir ölçüttür. Daha basit sözlerle Humboldt'un bula^ıcı olduğunu söyleyebiliriz. Onunla ilgilendiğiniz zaman enerjisinden ve tavrından etkıleniyorsıınuz. vSoylemek istediklerim bunlar. Spiegcl 38 2004 Nilgün Özbaşaran Dede 925/1711 Aralık 2004