Katalog

Büyük Bilim BİR KOZMİKIŞININ YAKALANMASI £ Dünyanın en büyük kozmik ışın dedektörü 3000 metrekarelik bir alanı kapsar. Bu alan Hong Kong'un üç misline eşıttır. Kozmik ışın, üst atmosferdeki moleküllere çarpar Çarpışma sonucu oluşafli parçacıklar başka moleküllere çarparak bombardıman oluşturur. LIGO'nun kiitleçekimsel dalgaların izini sürebilmesi için kollannın çok uzun olması gerekiyor. geçerken çevresindeki uzayın dokusunu bozar. Böylece dedektörün L şeklindeki kollarından biri uzarken, diğeri kısalır. NtÇİN BU KADAR BÛYÛK? Çünkü Teleskoplar çarpışmanın ışıltısını yakalar. Su tankları bombardımand! parçacıkları yakalar Tek bir bombardıman 20 kilometre karelik bir alanı kapsar. 6) LIGO NEDİR? En uzun kiitleçekimsel dalga dedektörü BOYUTLARI: LIGO'nun L şekilli dedektörlerinin her birinin kolu 4 kilometre uzunluğunda YERİ: LIGO iki dedektörden oluşur. Biri Louisiana'da Livingston yakınlarında, diğeri VVashington, Hanford'un 3.000 kilometre uzağındadır. NE tŞE YARAR? LIGO'nun hedefi kiitleçekimsel dalgaları Dünya'nın yakınlarından geçerken yakalamaktır. Einstein'ın genel görelilik kuramına göre çarpışan kara delikler veya şiddetle içeriye doğru çöken süper kütleli yıldızlar uzayzamanın dokusu üzerine titreşimler yaratır. Aııcak kimse bu kiitleçekimsel dalgaları doğrudan göremez. LlCO'da çalışan bilim adamları evreni şekillendiren bu şiddetli doğa olaylarını gün ışığına çıkartmayı umuyor. LIGO dedektörlerinin her birisi, kiitleçekimsel dalgaların geçişi nedeniyle uzayzamanda oluşan en ufak bir kıpırtının bile peşine düşer. Bunun için LIGO ekibi, L şekilli içi boş bir tübün kesiştiği ve sonlandığı noktalarda asılı dııran aynalar arasında lazer huzmelerini sektirir. Bu ışık lıuzmeleri dedektörlerin 4 kilometrelik 2 kolunun birleştiği noktada biraraya gelir. Geçmekte olan kütleçekimsel bir dalga, kolların uzunluklarında bir değişiklik yaratırsa, ışık huzmeleri bu noktada aydınlık ve karanlık ışık bantları üretir. üalga gelip f uzayzamandaki dalgalar çok zayıftır. Kütleçekimsel dalgalar uzayzamanı 10.000 milyar milyar içinde bir parça olarak uzatır veya sıkıştırır.. Dolayısıyla LIGO'nun kollannın bu kıpırtıları saptayabilmesi için çok uzun olması gerekir. Birbirinden 3.000 kilometre uzakta iki dedektöre sahip olan LIGO, yanlış uyarıları ayıklayabilmeyi umuyor. Her iki LIGO dedektörü de geçmekte olan bir kütleçekimsel dalganın yarattığı uzayzaman bükülmesini aynı anda saptarken, deprem, geçmekte olan uçak veya tren, hatta yıldırım düşmesinin yaraltığı titreşimleri ancak tek bir dedektör algılar. ÜZERİNDE KİMLER ÇALIŞIYOR? 7) PİERRE AUGER Gözlemevi NEDİR? Dünyanın en büyük kozmik ışın dedektörü BOYUTLARI: Auger'in dedektörleri 3.000 kilometre karelik bir alanı kapsar. Bu da Hong Kong'un kapsadığı alanın üç mislidir. kozmik ışın bombardımanı sırasında yüklü parçacıkların ışık hızından daha hızlı bir şekilde suya girerken yarattığı ışık pırıltılarını yakalar. Çok sayıda dedektörden gelen bilgileri birleştiren Auger ekibi orijinal kozmik ışınların yönünü tespit ederek nereden geldiğini hesaplayabilir. NİÇİN BU KADAR BÜYÜK? 7 ülkeden 400 bilim adamı DURUMU: LIGO kütleçekimsel dalgaları araştırmaya 2002 yılında başladı. Ancak henüz birine rastlamadı. MALtYETt: 292 milyon dolar kuruluş maliyeti. İşletme giderleri hariç. CANAVAR1N TOHUMLAR1: LIGO bundan sonraki projenin yanında devede kulak kalıyor. Fizikçiler uzaya çok büyük bir kütleçekimsel dalga dedektörü yerleştirmeyi planlıyor. Kolların boyu o kadar uzun olacak ki yerdekı titreşimlerden etkilenmeyecek. Her şey plana göre ilerlerse NASA ve Avrupa Uzay Ajansı LISA adını verdikleri dedektörü 2012 yılında fırlatmayı düşünüyorlar. BAHİSÇİLER NE DİYOR? Ladbrokes LIGO'nun 2010 yılına kadar bir kütleçekimsel dalganın izine rastlama şansını 500/1 olarak değerlendiriyor. YERİ: Arjantin'de Mendoza NE tŞE YARIYOR? Kozmik Yüksek enerjili kozmik enerji bombardımanının boyutları ve azlığı en önemli nedendir. Sözgelimi 1 kilometre karelik bir < alanı tarayan dedektör yardımı ile bilim adamları yüzyılda bir kez ultrayüksek enerjili kozmik ışın yakalamayı umut ediyor. Ancak daha geniş bir alanı kapsadığı için Auger her yıl 30 adet ultrayüksek enerjili parçacık yakalayabilir. ÜZERİNDE KİMLER ÇALIŞIYOR? ışmlarm nereden geldiğine ilişkin bilmeceyi çözecek. Yeryüzü sürekli olarak dış uzaydan gelen yüksek enerjili parçacıkların botnbardımanı altındadır. Ancak kimse bu kozmik ışmlarm nereden geldiğini bilmiyor. Ve kimse bu ışınların niçin bu kadar yüksek enerji taşıdığını söyleyemiyor. Auğer iki önemli işaret üzerinde duruyor. Karanlık gecelerde 24 büyük teleskop belli belirsiz mavi parlaklıkları tespit eder. Bunlar atmosferde kozmik ışınların nitrojen moleküllerine çarpması sonucu ortaya çıkar. Ayrıca Auger pampalara yerleştirilmiş 1.600 dedektör lankına sahiptir. Bunların içi 12 ton ağırlığında su ile doludur. Tanklar, 15 ülkeden 350 fizikçi ve mühendis DURUMU: Hâlihazırda bazı ışmlar yakalandı. Auger'in 1.600 dedektörünün dortte biri ocak ayından bu yana devrede. Geriye kalanların 2006 yılında tamamlanması bekleniyor. MALtYETt: 47 milyon dolar. CANAVARIN TOHUMU: Bilim adamları Utah veya Colorado'da benzer gözleınevleri kurmayı planlıyor. Dolayısıyla kuzey yarıküreden izlenen galaksilerden gelen kozmik ışınlar incelenebilecek. BAHİSÇİLER NE DİYOR? Ladbrokes, 2010 yılına kadar fizikçilerin kozmik ışınların kaynagını anlama şanslarının 4/1 olduğunu soylüyor. 916/14 9 Ekim 2004