Katalog

devrim ve ölçme (16291695) tdrafinddn yapümıştır Bu bılım adamlan cısımlenn serbest duşmesı olgu sunu ıncelerken kdçınılmdz olaidk olçme so runuyla yuz yuze gelmışler ve bu sorunu aşabümek ıçın çeşıtlı çabalann ıçıne gırrruş lerdır Serbest duşme yasası, Galüeo tarafin dan gehştınlmış olan yenı dınamıgın matematıksel yasalannın ıüadır Gahleo'nun de neylen ıkı hıpoteze dayarayordu bırıncısı, egık bır duzlem uzennde hareket eden yu varlak bır cısmın hareketı surtunmesız bır duzlem uzennde geıçekleştinlmek zorun dadır (bu surtunmesız duzlem ıyıce kay ganlaştınlmış bır parşomen kagıdıyla sağ landı) lkıncısı zamanın olçulebümesı ıçın bır Sdikcicın kullanürndsı geıekıyoıdu Gerçekte Galüeo bır sarkacm hareketirun mukemmel bıçımde ızokronık(eşıt zamanh) oldugunu duşunuyordu Ancak o çagda, sarkacın bır salınımının perıyodunu tam bır dogrulukla olçmek olanaksızdı çuncı duşunuyoıdu Bu nedenle sarkaçlı meka nık bır saat yapmak ıstıyordu Ancak deneylennde hıçbır zaman boyle bır aygıt kuflan madı Sarkacı ilk kullanan Deneylennde boyle bır sarkacı ılk kez Mersenne kullandı (Mersenne deneylerınde sarkaç kullandıgını hıç soylememıştır Ancak deneylennde bır sarkaç kullandıgı 1 Harmonıe Uraverselle adlı esennden anla şılmaktadır) Mersenne'ın deneylennın sonuçlan başlangıçta Gahleo nunküerle uyuşmuyordu Ancak daha sonra faıklı olçum bırımlen kullandıgını farkettı ve buna gore yaptıgı du zeltmeleıden sonıa elde ettıgı sonuçlar Gah leo nunküerle tam bır uyum goslerdı Mersenne deney sonuçlannın hıçbır zaman kesın sonuçlar vermeyecegıne ınanı yor ve bu nedenle elde etügı deneysel ven len kendı teonk bakış açısına gore 'duzelü yapmayı başardı Sarkacının perıyodu tam olarak 59 36 ıdı Boyle bu penyodla arük çok guvenılır deneyler yapılabüırdı Rıccıoh rurı saıkacı ük sarkaçlı saat olarak kabul pdılmektedır Ancak onun sarkacının ne zemberegı ne akrebı ne de kadrara vardı O gerçekte bır mekanık saat degüdı fakat bır ınsdnı sadttı (Kekmenın gerçek anlamın da sarkaçlı mekanık saatın mucıdı 1657'deHuygens'tu) Aynı hızla düşüyor mu? Rıccıoh'nın bümek ıstedıgı ılk şey, hafıf cısımlerle agır cısımlenn aynı hızla duşup duşmedıklerıydı Anstotelesçıler agır cısımlenn hafif cısımlerden daha hızlı duştugunu savunuyorlardı Benedettı (15301590) en azından aynı ozgul agırhktakı cısımlenn aynı hızda duştuklennı üerı surmuştu Gahleo ve Baüanı (15821666) ıse agırhklan ve ozgul agırhklan ne olursa olsun tum cısımlenn boşlukta aynı hızla dustuklennı savunuyor du) Rıccıoh deneyını 15 kez tekrarladık tan sonra agır cısımlenn hafif cısımlerden dahd hızlı duştugu sonucuna vardı Hıçbır şupheye yer kalmaksızın sonuç buydu An rının dogru bır bıçımde kurulrndsı ve kdv lanması bakımından da büım tanhmde ge hnmış olan onerrüı bır aşamayı ıfade etmektedır Aynca geçmıştekı bu deneylerm olu şumsureçlen bugunkuepıstemolojıktaıtış malar bakımından da çok buyuk bır oneın taşımaktadır Teonsız deney gerçekten kordur ve hem bugunku hayatimızın her alanında hem de büımler tarıhınde bu onermeyı dogrulayan sayısız ornek vardır Aynca deduküf tasanmlar ohnaksızın sadece olçum sonuçlanndan hareket ede rek gerçekleşürümış bır keşıf olgusu çok enderdır Olçum sonuçlanndan hareket edıle lek duzenh nıcehklenn keşfedümesı olgusu nun ıstısnaı omeklerı olarak gazlann ba sınçlan ve hacımlen arasmdakı ıhşkıyle ügıh Boyle Yasasını yaylara uygulanan kuvvetler le ügüı Hooke Yasasını ve elektı ık akuıu dı rencı ve ısısı ardsındakı üışküerle ügıh Joule Yasasını verebüııız Ancak bu omeklerde bı le kabul etmek gerelar kı araştırmacılar kesın ve behrgın ohnasa da behrh bır bek lenti ve yonlenış ıçerısındedırler Şans kime güler? Pasteurun (1822 1895) şu sozlen bu durumu çok ıyı açıklamaktadır Gozlem sı rasında şans (keşıf şansı) sadece ona hazır olanlara guler Kuşkusuz Pasteur bunu yenı keşıflenn ortaya çıkışı ıçın soylemıştı Fakat gerçekte bu sozler olçum sonuçlanna bır anlam verme veya bu sonuçlardan behılı du zenhhk ükelerı çücartma lehmde dp yonım lanmaya uygundur Bu nedenle dıyebümz la büımsel ya salardan büımsel olçmelere gıden yol en der olarak ters yonde kat edüebüır Bu yuz den bır teonye dayanmaksızın bu deneyı mın anlam taşımadıgını soyleyebüırız Ayn ca olçmerun anlamını ve gerekhhgını olçme araçlannın yaratılmasını ve uretümesmı behrleyen de deduktıf tasanmlar ve teorık spe kulasyonlardır Ancak gozlem deney ve olçmerun rolu sadece bulunmuş teorüerın dogrulanmasındakı ışlevlennden üoaret mı 1 dır' ' Gozlemlenn ve deneylerm bu^ teonnın 9 oluşumunda hıç mı rollen yok Teorüer nereden gehyor' Elbette bu bır deduktıf sureç ve çahşmadu fakat bu teonlenn hazırlanmasında çok çeşıtlı faktorlenn yorumlamalann ve duşunsel çagnşımlann rolu vardu Gozlem ler deneyımler ve olçumler teonye gıden yolun ük etaplan olarak çok onemh ışlevleı ı yenne geürebıhrler Huygens südoıdal bır sarkacın ızokronızmını saf teonk bu' yoldan keşfettı ama Gahleo bunu once gozlemle ve hemen ardından da olçerek buldu Gah leo ornegınde teonye gıden yolu gozlem ve olçme açmıştır Olçme problemı gunumuz büımının de merkezınde yer almaktadır *Büım tanhçısı bahaduosman@hotmaıl com Yararlanılan Kaynaklar •Enıgıntjj ım ı aıuques Pouı \a Snpncp Fdıtıon FVançaıse de Scıentıfıc Amerıcan Les Genıes de la Scı ence Galılee Kasım n 1 1999 Gıües Haerı Roche Bruno lntroducüon a U Phı losophıe des Scıenres Ihenıes el suıet"; Hıblıothe<(i)p 1 1 1 Major HUf Paıuî I ) ) ) Koyre Alexandre TJne Experıence do Mesuıe Etudes d hıstoıre de la pensee saenQüque Galtaıaıd 1973 ku henuz hassas olçum yapabılen saat yok tu Bu yuzden Gahleo deneylerı suasın da zaman olçmek ıçın su üe dolu bır kova dan yararlandı Kovanın altındab bır dehge bır boru bagianmıştı ve Gahleo bu borudan akan suyun mıktannı olçerek geçen zaman aralıklanru behrlemeye çahşıyordu (Roma su saat) Elbette boyle bır zaman olçum sıste mıyle çok guvenüır sonuçlar elde etme olanagı bulunmuyordu (Gahleo bu gerçegın farkmda oldugu ıçın elde ettıgı deney sonuçlanna çok kesm degerler atfetmekten her zaman kaçrnmıştı) yordu (Unlu Rus asıllı Fraruız epıatemologu ve bıhm tanhçısı Alexandre Koyre Mersenne'ı bu konuda çok hakh bukrıakta ve teonk bır bakış açısı olmaksızın dogru bır deney yapılamayacagı yonundekı duşuncesıne Mersenne ı ornek olarak gostermektedır) İlk sarkaçlı saat Mersenne ın deneylennı yaptıgı do nemde cısımlenn duşme hızlannı behrlemek ıçın deneyler yapan bır dığer bıhm adamı da Ahnagestum Novum'un yazan unlu Italyan bıhmcısı Gıambatusta Rıccıoh ıdı Rıccıoh de cısımlenn duşme yasalan nı deneysel yoldan behrlemeye ve g (yerçe kımı ıvmesı) sabıtının degennı bulmaya çah şıyordu Rıccıoh Gahleo nun saıkacm ızok ıomzmıyle ılgılı keşunın buyuk onermmn faıkındaydı ve bu keşfîn çok hassas bır krono metre ureümıne ımkan verecek yolu açmış oldugunu kavnyordu Bu nedenle deneyle nnde kullanmak uzere bır sarkaç uretmeye koyuldu Bunun ıçın oncehkle bır sarkacuı pen yodunun tam bır kesınhkle behrlenmesı gerekıyordu Rıccıoh, perıyodu tam olarak 1 sn olan bır sarkaç yapmak ısnyordu Fakat tum çabalanna karşın bu hassashkta bır sarkaç yapamadı Bununla bırhkte bır guneş saatı ıle dogrulamaya çahşarak, arkadaşlanyla bır lıkte sonunda oldukça hassas bır saıkaç Sonunda buldu Galılpo bu yptprsız olçum araçlanna ragmen, bıkmadan deneylennı tekrdiladı ve çok onemh sonuçlar elde etmeyı başardı Cısmın kat ettıgı yolun uzunlugu ıle geçen zamanın karesı arasında daıma sabıt bır ıhş kınm bulundugunu bu deneylennın sonu cunda keşfettı Gahleo bır sarkacın saünım lannın ızokıonık ve sarkacın uzunlugunurı karekoku ıle penyodunun da orannh olduğu nu keşfetmıştı( O bu keşfını Pıse Katedrah'ran buyuk avızesının sahnımlanna bakar ken yapmış ve ızokronızmlennı de salınım suıelen ıle nabız aüşlanru karşılaştirmak su retıyle saptamıştı) O , serbest duşme deneylennde kul lanılabılecek en ıyı olçme aracı olarak sarka cak hava dırencını hesaplara sokmak gerekıyordu Gahleo daha once hava dırencını ongormuş ve onun eüasını hesaplanna dahıl etmışü Rıccıoh de hava dırencını dıkkate al dıgında deney sonuçlannın tumunun Gahleo'nunküerle uyumlu oldugunu gordu Buna karşıhk gozlem verüennın hıçbırı, Anstoteles'ın teonsıyle uyuşmuyordu Rıccıoh'nm ıncelemek ıstedıgı üoncı problem daha onemhydı O cısımlenn duş melerı sırasında hızlannda meydana gelen degışmeyı belırlemek ıstıyordu Galıleo duzgun hızlanan hareket fiknra savunmuştu Rıccıoh nın deneylerı de Gahleo'nun duşun cesını tam olarak onayladı Deney ve teorl Huygens ıse dıger bıhm adamlanndan farkh olarak sıkloıdal bır hareketn ızokronızmını sadece matemafıksel çahşmalanyla ve teonk yoldan keşfetmıştı Huygens te teon deneysel çahşmalardan onde gelmektedır Ona gore deneyın rolu teonk çahş malarla elde edüen sonuçlann dogrulanmasındakı ışlevıyle sınırhdır Büımsel devnmın en onemh problemlerınden bırı olan cısımlenn serbest duşme sının yasalannın behrlenmesı çahşmalan ve deneylen sadece olçme kavramı etrannda yapüan tartışmalar ve hassas olçme aygıtlan gehştırme çabalan bakımından degü, fakat aynı zamanda olçme deney ve teon ıhşküe 840/11