Katalog

jrusu ıırn maddeleıın evrenın şeklım ve çevrekı zamanı dec/ıştırdıgını ılerı surer Dolaa evrenın butunolaıakşeklı ıçmdekıtoputle ve enerjı tarafından belırlenır Buyuk na dan arta kalan radyasyon uzerınde yason çalışmdlar evrenın çok basıt bır şekjğunu gosterıyor Evren duzduı Bu bügı ığı dltındd evıenın toplam kutle yogunlu=saplanabüır Ancak bıüm adamlan kamadde ve bıkıen ınaddenın tum potankaynaklannıtoplasalaı ddhı evrenın uçte ı açıklamdkta zorluk çekıyorlar Ikıncı kanıt bu gızemlı unsurun enerjı !eceğı ıle ılgüıdır Uzak supernovaJar ndıgı zaman pvrenm genışleme hızının adamlarımn bıı zamanlaı dusundugu gııvaşlamadıc)ı gorulur Tam tersı evrenın leme hızı aıtmaktadır Bu kozmık ıvme ıı uzayzamanın dokusuna yonelık ıtıcı ıvvet olmadan açıHamak çok zordur Karanlık ener]inm ıtıcı bır kuvvet alanı ırma nedenı oldukça karmdşıktır Kuanuıaınına gore sanal parçacıklar yok ol n donmeden once çok kısa bır sure ıçını atılırlar Bu da uzay boşlugunun gerçek ışluk olmadığı anlamına gelıı Tdm tersı Juşuk derecelı bır enerjı ıle doludur Bu sanal parçacıklar ve bunlaıın karşıt c eşlerının bır an ıçın varolup yok oln zaman dılımınde ortaya çıkaı Bu sıra kada vdkum eneıjısı adı verüen kuçuk m bırakırlar Bu eneıjı bır tuı rıegatıt basınç veya ıtme elıdır kı evrenın genışleme hızındakı aı ıklanabüısın Çok basıt bır analojıyı ele Hava geçırmeyen bır kabın ıçındekı a pıstonunu kendıruze dogru gerı çenız vakum yaratıranız Ilk başta pıston L bır dııenç gosteııı ancak pıslonu çek 5. SORU: Olağanüstü yüksekenerjili parçacıkları nereden aeliyor? Bıze çarpan araldiındd notrınolar gamaışını fotonlan ve atomdan kuçuk parçacıkların da oldugu ener]ik parçacıklara da kozmık ışın adı venlır Bunlar Dunya'yı sureklı olarak bombdrdım ederler Hatta sız bu satırlan okurken bazıları yanıbaşınızdan gelıp geçmektedıı Kozmık ışınlar bazen o kadar enerjıktır kı bunların kataklızmaler tarafınddn tetıkle nen kozmık hızlandırıcılarda dogmuş ol malan çok buyuk bır olasılıktır Bılurı adamlan Buyuk Patlama ve kara delıklere çoken supernovalardan yayüan şok dalgaları gıbı olgulann bunlara kaynaklık et tığınden şuphelenıyor Bu parçacıkldiın nasü doğdugu ve bu devasa enerpyp na sıl sahıp olduklan anlaşüdığı andd bu çıl gın nesnelerın nasıl ışledıöp dp anlaşüa cak 6. SORU: Yüksek enerii ve sıcaklıkta neler olduğunu açıklamak için ışık ve maddeye ilişkin yeni bir kurama gerek var mı? 5 soruda düe getınlen tum şıddet ve hareketlılıgın sonucunda ozellıkle gama ışını şeklınde arkada gorunur bır ışınım ızı kahr Bunlar bılınen ışıgm olağanustu enerjık kuzenlerıdır Astıonomlaı son 30 yüdrr gama ışını patlamaları denılen parlak ışık çakmalarrnın her gun gokyuzunun gehşıguzel yonlerınden geldıgmı ortaya çıkartmış bulunuyor Son olarak astronomlar bu patlamalann yennı de saptamayı başardı Aynca bunlar kutlesel supernova patla malan ve kendılerı veya kara dehklerle çarpışan notron yüdızlan olarak da tanımlanıyor Ancak hala krmse çevremızde uçuşup duran bu kadar enerjırun ne olduğunu bılmıyor Madde o kadar ısınıyor kı tuhaf şekıllerde ışınrmla etkıleşıme gırıyor ve ışınımın fotonları bırbırılerıyle çarpışarak yenı bır maddenın oluşumuna neden olabılıyor Ener]i ve maddde arasındakı fark gıderek kapanıyor Aynca resme bır de manyetızmayı ılave edersek fizıkçıler bu cehen nemı ortamda neler olup bıttığı hakkında ancak kaba tahmınlerde bulunabüırler Buyuk bır olasılıkla halıhazırdakı kurdmlar bunlan açıklamaya yetmemektedır meye devam ettıkçe vdkurn buyur ve dırenç da aynı oranda artar Uzaydakı vakum enerjısı kuantum mekanığının tuhaf kuıallaıına uygun olarak pompalandıgı halde bınnın sılındırı çekmesıyle değü bu oırıek ıtme kuvvetının negatıf basınç tarafından nasıl yaratıldıgını gosterır 7. SORU: Olağanüstü sıcaklık ve yoğunluk larda madde yeni bir hale geçer mi? Çok yuksek enprjı altında madde bır dı zı değışım geçuırken atomlar kendılerını oluşruran en kuçuk parçacıklanna bolunurler Bu parçacıklaı kuark ve lepton denılen en basıt şekıllerdır VP bıldıgımız kadanyla daha kuçuk parçalaid bolunemezler Kuarklar son derece sosyal bır yapıya sahıp olduklan ıçın doğada hıçbır zaman tek başlarına bulunmazldr Tdm tPrsı dıt^er kuarklarla bırleşerek pro ton ve notronlaı ı oluştuı uı heı protona uç ku drk duşer Bunkr daha sonra leptonlarla ( elektronlar gıbı) bırleşerek tam bır dtomu oluştururldr OrneĞjın bır hıdrojen atomu tek bır protonun yorungesınde donen elektrondan oluşur Atomlar daha sonra dığer atomldild bırleşerek molekullerı oluşturur Sıraklık yukseldıkçe molekuller buz oınecjinde olducju ncısındd (pdrtıcle collıder) kuark gluon plaz ması adını verdıklerı bu yenı halı yaıatmaya çahşmaktadırlaı Bu bılım adamlarımn labora tuvarda gerçekleştırmedıklerı sıcaklık ve yo gunlukta plazma madde veya enerjının yenı halıne domışebüır Bu donuşum evrelerı doğa nın yem kuvvetlerını ortaya çıkartabılır Bu yenı kuvvetler kuarkların davranışla rını duzenleyen ve hdlıhdzııdd bılınen uç kuv vete ılave edüebüır Adına yegın kuvvet dem len ılk unsuı bu pdiçdları bırbırıne bağlar ı 3. SORU: Demirden uranyuma ağır elementler nasıl oluşur? Hem kdid madde hem de buyuk bır ola sılıkla kara enerjı evrenın ılk gunlerınde ortaya çıkmıştu Helyum ve lıtyurn gıbı hauf element ler de o donemdp dogmuştu Daha agır ple mentler yıldızlann ıçmde oluştu Burada çekıı dek tepkımeler yerıı bır atornık çpkırdpk ya ratmak ıçın proton ve notronları sıkıştınyoıdu OmeÇjırı dort hıdrojen çpkırde^ı (herbırmdp bır proton) bır dızı tepkrme sonucu ıkı notıon ve ıkı pıotonun kaynaşmasıyla (ruzyon) helyum çekırdeğı oluşur Guncşımızde ışte bun lar oltnaktadır Guneşın yarattıgı enerjı bugun dunyamızı ısıtmaktadıı Ne var kı kdynaşma (f u z y o n) demııden daha dö;ır elementler yaratırsa fazla mık tarda notrona gereksmım duyar Bu nedenle astronomlar daha agır atomların supernova patlamalarında oluştugunu ıleıı suruyor çunku o ortamda hazır mıktarda notıon bulun maktadıı Son yıilaıda ba^ı bılım adamldn dltın ve kurşun gıbı agır elementlerın çok guçlu patlamdlarda oluştucjuna ınaruyor Bu patlarnalar ıkı notron yüdızının çarpışması ve kara de lıge çokmesı sonucu ortaya çıkar kütlesi var mı? )ol mıktaıda hayalet gıbı dtorndan iunlar elektronlar muon ve tau ıcık grubuna aıttıı Notı ınolarm bıidm kalbıne bakma şansları vaıdır Bu şansa kavuşmak ıçın notıı nolaıı yakalamak ve ıncele mek gerokır Son gunleıde bı lım adamlan ışte bunu başar mak uzereler Son gunleıe ka dar bılım adamlan notrınola" rın kutlesız olduguna uıaruyor du Ancak son gplışmelprın ışıgı altındn bu paıçaakldiın kuçuk bır kutlesı oldugu anla şıldı Bu yondeka kanıtlar dort doğal kuvvetın ıçınden uçunun elektromanyetızma ye ğırı (şıddetlı) kuvvet zayıf kuwet ortak tanımındd da ışe yaıayacaktıı I P 7. Soru: Az miktarda ı molekuller katı haldert sıvıya ve Jalıu sonra gaza donuşür. Ancak aşırı sıc HMık larda neler olur? Madde atomdan iaha küçük parçacıkların baya buna kuarkgluo azma c enırve daha sonra enerjiye mi döm Ifür? gıbı kalı halden su qıbı sıvı hale vp buhar gıbı gaz halıne gcçerler Butun bunlar bugunku bılımın smırlan dahılmde doğrudur Ancak Dunyddakınden mılyarlarca ke7 daha yuksek sıcaklık ve yoğun lukta atomun temel parçalarının bırbırınden aynlıp kuark plazması oluşturma ve enerjının kuarkları , bırbırıne baglama olasıhgı da soz konusudur Fizıkçıler ABDdeNevvYorkyakınlarında Long Island dakı bır parçacık çarpışü F yılması mümkUn (sağdaki top İle temsil uk bir kütleye (solahip olsa, bu ağırlık Uk ölçüde açıklar. Adına zayıf kuvvet denılen ıkıncı atomık kuv vet bır tıp kuarkı başka bır tıp kuarka donuştu 786/9