Katalog

ıebüır Elektromdiıyetızrnd demlerı sonuncu atomık kuvvet proton ve elektron gıbı elekt nk yuklu parçalan bırbırme bağlar Adından anlaşılarağı U7ere ypğın kuvvet bu uçu nun ıçınde en dayanıklı ve sert olanıdır, elektromanyetızmadan 1Ü0 mısh zayıf ku vetten 10 000 mıslı ddhd şıddetlıdır Parçacık fızıkçılen bu uç kuvvetın tek bır enerjı alanının farklı goruntusu olduğundan kuşkulanıyor Bdzı bırleşık dkn teorüerıne goıe Bu yuk Patiama dan sonrah ılk evredekı olağa nu^tu sıcak evıeııde yegın zayıf elektıomanyptık ve dığer kuvvetler bırdı Kozmos gerıışleyıp sogudukça bunldr bırer bırer ço zıüdu Bu goruşp qorp kuvvptlerın bırleşmesı îı^ın adıııa dydi bozoııları (gauge boson) denüen yem bır stnıf olaganustu kutlelı parçacıkldrın olması gerekır Bunldr var ıse ku arkların dığer parçacıklara donuşmesıne ydidımcı oluı Bunun sonucunda heı atomun kalbındp yatan protonlar bozunur Eger fızıkçılcı pıotonlaıın bozundugunu kdrutlarsa bu keşıf yem kuvvetlenn varlığrnı doğrulayacaktıı Bu da bızı yenı soıuya yonlendırır kdlbıne yakın bolgeleıde kutleçekımı kuçuk mesafelerde çok şıddetlıdır Aynı şey Buyuk Patlama'dan sonra evrenın yoğun ılk donemınde de geçerlı olmalıydı Fızıkçı Stephen Hdvvkırıg kara delık lerle ılgüı belırgm bır problemı gundeme getırdı Bu pıoblem kuantum mekanığı üe kutleçekımı arasında bır kopru oluşturdu Işık dahıl hıçbır şeyın kara delıklerden kaça mayacagı duşuncesıne katümıyan Hawkınq kara delıkleıın çevıesmden Zdyıf ısü (teı mal) enprjının kaçabüpcpğınp ışaret edıyor Madde kdişıt madde pdiçalaıı tekidr bırlo şıp bırbırlerını yok etmeden once kara delıge buaz ddha yakın ulanı ıçenye emılebılıı anrak bıra7 daha uzakta olanı ısı pnerjısı gı bı kaçabılır Bu kaçışın daha onco kaıa do lık tarafından emılmış madde veya ener]inın hdllerıyle bır baglantısı yoktuı Dolayısıyla bu kuantum fızığının Her olayın bır oncekı uldylaıla bdglantısı vaıdıı ' şeklındekı yasa sını da ıhlal eder Şımdı bu problemı açıklaydcak yenı kuramlara ıhtıyaç duyuluyor gunu soyluyoı Benzeı şekılde Dunya gune şın yorungesınde kutleçekımının etkısıyle donmuyor donmesının nedenı uzayza man ıçındekı quneşın açtığı buyuk bır çukuıun ıçme duşmesı Buyuk bır çanagın ıçınde donen bılye gıbı Dunya çukuıun ıçınde donup duruyor Ikıncı olarak kutltçukınıı goıebüdığımız kadan ÜP sureklı bır olaydu Oysa do ğanın dığer k u v v e 11 e r ı kesık kesık pa kpt Ilave boyutlan dogruddn gore meyız anrak aRtronom ve par çacık fızıkçılerının kullandıgı aygıtların yardımı ıle bunla rırı vaılıgma ılışkın ıpuçları pldp pdebılırız 11. SORU: Evren nasıl başladı? Doganın doıt kuvvetı dslındd tek bır kuvvet ısc ve bu tek kuvvet tarklı sıcdklıklaıdd fdrk h bıı goruntuye buıu nuyorsd Buyuk Pdtld mada ortaya çıkan ha yal edılemeyecek kd dar sıcak ve yogun ev rende kutleçekımı ye gın kuvvet parçacık ve kaışıtparçacık gıbı kavramhrın hıç bıı an lamı kalmaz Eınstem uı daha tanıdık krıterlere ddydiıan ıııadde ve uzayzaman kuramları ılk donemleıdekı sıcak evrenın gpnışleyerek bu gun goıdugumuz evıene nasıl donuştugunu açıklayamaz Bugun evrenın nıçm madde ıle dolu olduğunu da hı bılmıyoıuz Şu anda ge çerlı olan tızık kuraüdrına gore ılk evıondekı onoıjı rşıt mıktar da madde ve karşıtmadde yaıatmış olmalıdır Madde ve kaışıt mad de daha sonra bırbırını yok etmıştır Bazı gızemlı ancak çok yaıarlı mekanızmalaı ol çeklerı bıt anldmdd rnaddenın lehıne çevıı mış dolayısıyla ortaya yıldızlarla dolu galak süer çıkmış Noysekı ılk pvron aı kasında bazı ıpuç ldiı bıidkmış Bunldidan bıı ı kozmık mıkıodalga gen plan ışınımıdır kı bıı da Buyuk Pdtldmdddiı boııtd ortdya çıkan ışıktıı Sou yıllarda astronomlar evrenın hangı noktasın dan alııldisd dlsmldi zdyıf ışurid heı yeıde aynı olçumu verıyor Astronomlar bu tekdu zelığı şuna yorumluyoı Buyuk Pdtlamd uzayzamamn şışmesı ıle başlarken uzayzaman ışıgın hızmdan dahd hızlı bu şekılde açılmaya başlamış oldbılır Son yıllardd gundeme gelen daha hassas bır gozleme gore ıse kozmık mıkrodalga gen plan ışınımı tam olaıak tekduze deqıldır Uzayın bır noktasınddkı ısınım dığer noktasındakınden çok kuçuk de olsa farklıdır Acaba buna erken evrenın yoğunluğundakı gelışıguzel kuantum dalgalanma ları mı yol açmdktddır9 Şıkdgo Unıversıtesı Astrofızık Departmanı ndtin Michael Turner bu soruyu belkı dıye ydnıtlıyoı Tuı ner ve dığer kozmologlara gore pvıemn yığınldi ı (lunıpb) dtomddrı ddha kuçuk oldrı orjınal evrenın kuantum dalgalanmalannın buyutulmuş halıdır Sonsuz ue Boluneme yecek kadar kuçuk un bu tuhaf evlılığı parçacık fızıkçılen üe astıonomları brr araya getırecek bunun sonucunda yukaııdakı 11 bılınmeyen tek bır fıkar üe açıklanabüecek Dıscovpr Şubat ?00? Reyhan Oksay 9. SORU: Kutleçekimi nedir? Bundan bır sonrakı aşamada bunları bnaıada tutan tuhaf kuvvete goz atmak ge rekır Lınstern Nevvton ın kuramrnı genelleşlııdıgı zdiridiı bu kavidiıu oldğarıustu geıub kutlpçpkımı alanları VP ışık hızına yakın bır hızda yol alan nesnelerı de kapsayacak şe kılde genış tuttu Bu qenış kapsamlı tutma çabalaıı üunutuuda goıelüık ve uzay zanıan kavramları ortaya çıktı Anrak FınstPin ın ku lamldiı kuantum mekdnığı ıle fazlj ılgılcumı yordu üoiayısıyld oldğanustu kuçuk rıesnplcıın bulımduğu dunya goz drdı edünııştı çunku kuçuk kutle olçekJerınde kutlpçpkımı dıkkate almmayacak kadaı onemsızdıı Ne var kı doğdda bazı uç dururrıldrda kutleçekımı kuçuk nesnelerde de onem ka zanır Oınpgın buyuk mıktarda maddenın kuantum alanına sığdıııldığı kara delıklerın Bilinenlerin dışında başka boyut var mı? Kutleçekımınm geıçek yapısını araş tırmdk bıldığımız 4 boyuttan başka boyutlar olup olrnadıgı soıusuııu gundeme getıııyoı Bu soruyu yanıtlamadan onre doganın şızofıenık olup olmadığına bu goz dtmamız ge rekır Bu bağlamda Ikı çeşıt kuvvetın ıkı farklı olçek uzerınde etkılı oldugunu kabul ptmelı mıyız9 sorusurıu yanıtldmalıyız Ca laksücı gıbı buyuk olçcklcrdc kutleçpkımı atorrddruı mıkro dunyaM gıbı kuçuk olçekleıde uç kuvvet etkılı Bırleşık alan goruşunu savunan Poppyrock uç atomıkolçeklı kuv vetı kutleçekımı ıle bııleştııecek bır yol nl mdfai gerektıguu ıleıı suıuyoı Boyle bıı yol olsa dahı çok zordur Eınsteın ın genel goıe lüık kuramı kutleçekımının bıı kuvvetten çok uzay zamanın dogal bıı o7Pİhgı oldu 10. SORU: ler hdlırıde orta ya çıkaı Butun bunlaı bızı sıcım kuramına goturur Bu goruşe gore başka boyutlar daha soz konusuduı Oıjınal sıcım kuramının evren modelı kutleçekımı ıle dıger uç kuvvetı 11 boyutlu karma şık bır dunyada bırleştırır Bu dunyada dunyamızda boyutlardan 7'sı hayal bıle edılemeyecek kadar kuçuk bolgelerde bırbın uzerıne katlanmıştır ve bu bolgeler kolaylıkla gozden kaçabılır Bu ılave boyutla11 hayal etmenın bır yolu orumcek agınm bır telını gozurnuzde canldndıınidkUı Çıplak gozlc bakıldıgı zaman tel tek boyutlu gıbı gotunut dncak buyutuldugu Zdman telın enı boyu ve derınlıgı oldugu fark edılır Sı cırn kurdincıldrma gore ılave boyutlan guçlu aygıtlarımız olmadıgı ıçm goremeyız . 8. SORU: Protonlar kararsız mıdır? deki atomlarm tümü, E 9 e r 21 o l u f f^ protonl ^ m parçalamp temel parçacıklaıen temel parçaciğin nnızdan oluşan bır sıvıya doapilanmiştir. BİHeşİk alan nuşmekten korkuyorsamz, re z a m a n g e ç i p giderken kaygüanmayın Çeşıtlıgozlem ve d e n l e r parçacık spreyi olarak 7 f for^ P10101^ r en azından trüyonlarca yıldır kararhdır Ancak pek çok bılım adamı uç atomık kuvvetın tok bır bıleşık alanın farklı gonınumu olması durumunda yukarıda degınılen bozonlann kuarkların ıçınde arada sırada cısımleşerek kuarklarin ve bunlarrn oluşturdugu protonlann dejenere olmasma yol açacagına ınanıyor Ilk bakışta ortada bır çelışkı var gıbı gorun se de Heısenberg Belırsızlık Ilkesı' adı verılen ılke buna bır açık lık getırıyor Bu ılkeye gore bır parçacığın hem momentumunu hem de konumunu bır arada bılmek mumkun degıldır Bu durumda kutlelı bozon proton oluştuıan kudrktan kısa bır sure ıçınde fırlayıp çı kdrak protonun bozunmasına yol açar T r J 786/10