Katalog

Bir dil hazinesi yok oluyor Kafkaslar oldukça ztngin bir dil atlasma sahip. Fakat çoğu yalnızca tek tük dağ köylerinde konuşulan bu diller kaybolmak üzere... orevı, yabanı otlan temızlemek ve traktör suruculugu olan kolhoz ışçısı Josıip Longişvill, daha ust bir goreve atanırken, Stalın donemı kolhoz yonehcısının emrı şoyleydı "Jossıp gıbı konuşabüen bir adamın tarlada ışı olmamalı Ona her ay 17 ruble odeyın ve dınlemekle yetırun" Longışvüı on yülar boyu Gurcıstan'ın bagcüıgıyla unlu Kahetıya bolgesınde şıırsel ıçkı sohbetienyle un salmışt Bugun artık gozlen gormeyen ve ıyıce yoksullaşan ozaru yalnızca eşı dınhyor ve zaman zaman da dızelerını yazıya dokuyor Fakat şu sıralar Tıflis'ten bir zıyaretçısı var ozanın Dübüımcı Maja Mahavariani. Yaşlı adam gırtlagını temızlerken şoyle dıyor dılbılımcı "Gırtiak unsuzlerıne dıkkat edın Jossıp, Avrupalının varkgından büe haberı olmayan seslerı çıkartabılıyor gırtlagından" Dermlıklerden "Hooums" "kooughs" ve "reırghs" gıbı lırık sozcukler dokulurken gogus kafesınden de "ças" "pçes" ve "kssıs" sozcuklerını ayn ayn, kesık ve kuvvetlı bir bıçımde adeta tıshyor yaşlı adam Ancak ozanın tam olarak neler soyledığını dılbılımcı de bü mıyor Kafkaslarda dlllerin dağılımı • . Stawropol İ topluluk Karadenız ve Hazar Denızı arasındakı daglık bolgede sıkışıp kalmıştı, vadılenn baglantısız oluşu amttce da kultur ahşverışım engelSranrtfr (Abhaıta) KabardadlH lemıştı BoyleArordUl ce çok dar bır DurguatHH alanda çok çeUzgUm şıtlı diller getrmtnkt Ublkdlll lıştı Fakat buTÛRKİYE Suhuml gun artık yal•oörf/H nızca tek tuk KubaftdHI dag koylerınde konuşulan bu diller de yok olmanın eşıgıne geldı "Krasnador ve Baku arasında kullanılan diller bıçım zengınlıgı açısından eşsızler' dıyor Kafkas dılı uzmanı Oeorge Hewitt. Hınt Avrupa dıllenne dahıl olmadıklan ıçın de dılbüımı ıçın ayn bır onem taşıyorlar Dübılımcıler 60 farkh Kafkas dılı saptamışlar Hevvıtt'e gore bu dülerın uçte ıkısı yok olma tehlıkesıyle karşı karşıya Ustelık de bunlar en egzotık olanlan Kuzeydogu Kafkas dülen ornegın ozellıkle de unsuzlenn çoklugu nedenıyle foneukçüerın ügısını çekmekte Türkçe'de 21 unsuz bulunurken Abhazca'ya yakm olan Longışvüı, GurcıstanÇeçenıstan sınınnda yalnızcd kuçuk bir çoban toplulugu tara&ndan yuzyülar boyu konu şulan Bats dılını büenlerden sonuncusu Bats dılı, Osmanlı Çcirlık ve Sovyet donemınde varlıgını koruyabılmışse de Mahavananı bu düın 20 yıl ıçınde artık hıç kımse tarafından anlaşümayacagını one suruyor Dübıkncılerın hesaplanna gore dunyanın herhangı bır yerınde her 14 gunde bir başkd bir dil yok olmakta Dunyaya egemen bir avuç gekşkın dil yerel azınlık dıllerını gunden gune buyuk bir guçle yokluğa surukluyor Yakındoguda Arapça Avustralya ve kuzey Amerıka'da Ingüızce hab m Asya nın kuzeyı Rusça konuşuyor Tahmınlere gore bugun dunya uzerınde konuşulmakta olan 6500 düden yarısı da bu yuzyü ıçınde yok olacak da düın yok olmasında bırkaç düdcat çekıcı unsuz sesten daha etküı oldugu soylenebüır Rus yazar Vjatşes lav tvanov'a gore kaybolan her düle bırlücte bır evren modelı de çokuyor "Dunyayı anlamamızı sagla yan gostergesel (semıyotık) bır sıstem' dıye açüdıyor bunu yazar Dübüımcı Michael Krauıs ıse Ubıi: düı nın yok oluşunu pandalann ve KaMornıya dkbabasının tukenışıyle karşüaştınyor Batı ve orta Avrupa devletlen Sorab düı (Slav lehçesı) yd da Breton düını Ozan Longlsvlll: fllnel Içkl koı^ımak ıçın buyuk paralar sohbetleriyle Unlüydü ayınrken dübüım açısından çok daha ügınç olan Kafkas dülen yenı Rus devletlennde yaşanan farklı sorunlar nedenıyle resmı yollardan desteklenmıyor Lıberal dü polıtücasıyla ügüı bır ornek şu sıralar Kafkas Cumhunyetı Dagıstanda yaşanıyor Çeçenıstan Gurcıstan ve Azerbaycan arasında kalan daglık bolgelerde 32'den fazla lehçe ve şıve konuşulmakta Fakat Dagıstan okullannda bunlardan yalnızca 8 tanesının (Rusça yla bırlıkte) ogretümesıne ızın venlmekte Nedenı çok basıt" dıyor Tıflıs Umversıtesı dübüımcüennden Alexander Magometov. "Ruslar şu sıralar Çeçenlere oylesıne ofkelüer kı, neredeyse hepımızı yok edebüırler" 84 yaşındakı Dagıstanb çevresınde konuşulan düler arasında seçım yapmakta zorlanınca dübüımcı olmaya karar vermış Çocuklugunda annesı ona guney Dagıstan'ın Kubaçı lehçesını ogretmıştı Rusça ve kırü alfabesını Magometov 13 yaşmda ogrenmışh Daha sonralan dıger başka dülerle bırhkte bunlara Gurcuce, Turkçe ve Farsça da eklenmıştı Fakat dübüımcının gonlunde yatan dü tabıı kı anadüı Bu yuzden Kubaçı lehçesının gramennı 300 sayfahk bır h tapta toplayan yazar eserını olumsuzleştırmek ıçın de som gumuşle kaplatmış 'Elbette koyumuz bır gun yabancı dülerın etkısıne gırecektır, fakat bızler büınçlı kışüerız kendı düımızı her zaman yaşatacagız" derken de hâlâ umutlu oldugunu belırtıyor Dagıstarüı dübüımcı Nilgun Ozbaşaran Dede Kaynak Spıegel 22/2001 Ubik dilinde 80 farkh süreksiz ve süreklittnsttzkulk nümaktd Bunlann telaffuz edılebümesı ıçın de tum ses kırışlermdekı tıtreşım noktdlaruıın harekete geçırümesı gerekıyor Soylenceye gore bır paşa Karadenızı gezen Turk seyyahtan efsanevı Ubık dılının ahengını ogrenmek ıster Gezgın bunu anlatabümek ıçın bır çuval dolusu çakılı mermer zemınm uzerıne boşaltır ve şoyle der "Bır yabancı, bu düden ancak bu kadarını anlar' Ne var kı bu fonetık tansüc bugun artüt sadece teyp kayıtlarınddn dınlenebüıyor Ubü< düıne hakım son Turk Tevfik Esenç 1992 yüında Turkıyede hayatını kaybettı 19yyın sonlannda Ortodoks Ruslarddn kaçarak Anadolü'ya sıgınan Musluman dtaları da bolgeye uyum saglachktan sonra Turkçe'yı benımsemışlerdı Tehlikedeki bolge: Kafkasya Dülerın kayboluşu en çok da Kafkaslarda hıssedılmekte Tarıhın akışı ıçınde yaşanan goçler sırasında bırçok Tek fiille soru Çok sayıda unsuzlerden yararlanüan dülerde unlu seslere gereksınım duyulmuyoı Ornegın BelçJcalı dübüımcı Art Knipers, Ibrek boylan ve Stravopol'un guneyındekı bazı bolgelerde konuşulan Kabarda düınde neredeyse hıç unlu sesın bulunmadıgını fark etmış Dıger Çerkez dü gruplarında da sadece " a ' ve ' şva" unlulennden yararlanümakta Varhgını uzun sure koruyacak düler arasında yer alan ve mılyorüarca kışı tara&ndan konuşulan Görctt düınde ıse bır sozcugun başında 56 tane unsuz gelebüıyor Ornegın Gur cu düınde "onlarkopanyordu", "ptkvnıdnen" olarak telaffuz edümekte Buna karşın Abhaxcada da büeşık fıüler hakım "Ona bu ucuz şeyı neden vermez'' sofusu tek bır uüle "Jeşpaleseymtagveşasa]''' olarak sorulur Abhazca'da Fransızlann 90 sayısını "quatrevıngtdıx" olarak uç ayn sozcuğe bolmelerını dıger Avrupalüar pek pratık bulmasalar da Bats düını konuşanlar bu rur kanşüdüdara fazlaca alışüdar Jossıp'ın düınde 10321 sayısı yazüı olarak çevrü dığmde ' 25 çarpı 20 artı 16 çarpı 20 artı 1" halını almakta Kafkas dülennde çok yaygın olan ve dunya uzerındekı ondahk sıstemden aynlan 20'lı sayüama sıstemının aslın Kafkaslarda bir dağ kbyti: "Egzotlk konufma blçlmlerl" 752/2