Katalog

Rekabet, tekeller ve yasalar İyi anlaşmalar, kötü anlaşmalar, ticareti kısıtlayan her türlü anlaşmalar... Mehmet Emin Karaaslan* . , ' <•ışletme teknık verımsızlık, vb Meşhur Rockfeller'm yarattıgı Standard Oıl Co 1890'larda bagımsız ve kuçuk ralaplerını ya ıflasa zorlar, ya da teker teker satın alarak kapılanna küıt vurur Rockfeller de rnıryollarından gızlıce duşuk navlun ucret lerı almaktan, rakıplerın malı guvenüırügı konusunda asüsız soylentıler yaymaya kadar uzanan çeşıtlı taktıklerle bagımsız rafınerılerın bannamayacagı bır ortamı yaratır ve Standard Oıl pıyasada hakım duruma ge lır Natıonal Cash Regıster (NCR) da sıralar o benzer taktıklen uygular rakıplenne karşı Vıskı, demır çelık, pamuk yagı, kornur, kereste, bıra, barut, ışlenmış et, buz uretıcılerınden yulaf değırmenlerıne kadar bır çok sektorde fırmalar pıyasa Fıvatlan uzerınde anlaşmalar yapar, bırlıkte hareket eder, anlaşmaların yurumedıgı durumlarda trostlere oluştururlar Trostler, aynı sektor de yer alan bır grup fırrnanın oz yonetım ve karar alma ozerklıklerını buyuk ol çude feda ederek daha meıkezı bır yonetım aygıtı nın parçası olarak ekono mık getırılermı artırmak uzere tekel gıbı hareket etmelerıdır Ekonomık guç elbette pobtık gucu bera bermde getırır, yasama ve yargı duzeyınde polıtık yozlaşma ve ruşvetle adam satın alma eksılen rekabetle bırlıkte kabul edılır araçlar halıne gelır O donemde dış tıcarete uygulanan yuksek koruma duvarlan ve tarıfeler de bu surecın bır parçası ve onemlı bır aracıdır, ve elbette onlarda da bu menfaat gnıplannrn etküerını gormek olası Ortasınıf yoksullaşırken, kamuoyunda ve ozellıkle de çıftçıler ve ışçüer ara sında, buyuk şırketlere, trostlere duşman bır hareketlenme de kendılıgınden gelışmektedır Jack London'un Demır Okçe romanında ışledıgı vahşı kapıtalızm (ve belkı de Manc'ın ongordugu bıçımde kapıtalızmın sonu) neredeyse gerçekleşrne yolundadır Tekellerın dogurdugu ekonomık ve polıtık guç yogunlaşmasına karşı Amerı kan ortasımfının duşmanlıgı temellerını Thomas Jeffenon'un demokrası ıdeal lerınden alır Ozetle, Amerıka, kuçuk ama ozgur, uretngıyle kendıne yeten, ve bırbıturlu anlaşma yasakör Madde 2: Tekelleşme veya tekelleşmeye teşebbus etmek yasaktır Heyhat, aradan yuz yıldan fazla geçmış ve Turkıye'de de Rekabetın Korunması Hakiondah Kanun 7 Aralık 1994te kabul edılmış Hadı şoyle bır bakalım. 1 madde kanunun amacını bebrlıyor "Bu kanunun amacı, mal ve hızmet pıyasalanndakı rekabetı engelleyıcı, bozucu veya kısıtlayıcı anlaşma, karar ve uygulamalan ve pıyasaya hakım olan teşebbuslerın bu hakımıyetlerını kotuye kullanmalannı onlemek, bunun ıçın gereklı duzenleme ve denetlernelen yaparak rekabetın korunmasını saglamaktır" Madde 2 kapsamı, Madde 3 ıse ka eçen yazımızda (sayı 575) ser best rekabetçı ekonomık faalıyet ve tıcaretın onune sıstemm ıçın den dıkılen engellerm tekelleşme, rekabctı onleyen gızlı açık anlaşmalar, bırhkler, vb olumsuz etkılerıne degınmış ve tarıhı orneklerle tophımların bu problemlere nasü yaklaştıklaıını gozlernıştık Bu yazıda kaldıgımız yerden surduruyor ve ulkemızde 7 Aralık 1994'te kabul edılmış olan Rekabetın Korunması Hakkmda Kanunun temel maddelerıne degınıyoruz G rıyle ozgurce detışım kuran ınsanlardan ve ekonomık bırırnlerden oluşur, devletın veya buyuk ış sahıplerının elınde gucun toplanması bu ozgurluk ıdealının gerçekleşmesını onler Tekel, sagladıgı hakedılmemış ekonomık guç nedenıyle fırsat eşıthğı onune dıkılmış en buyuk engeldır Işte Sherman Act 2 Temmuz 1890'de bu atmosfer ıçınde geçer ve bu gun bıle bırçok eklemeler degışıklıkler olmasına ragmen Amerıkan antıtrost yasalarının en onemlı ıkı maddesını ıhtıva eder (ozetle) Madde 1: Tıcaretı engeUeyen her Haraç alma, ıstıfçılık, spekulasyon tngüız kdmu hukukunda suç sayümış (Kral Bırmcı Edvvard'm 1285'teh yasagından başlayarak), ama tekelleşme ve gızlı veya açık kartel turu anlaşmalar ortaçagın parçalı, feodal ve dınsel guç odaklı yapısı ıçınde hep yaygm olagelmıştır Mutlakıyetçılıgın yukselışı üe gucunu merkezüeştıren ve rnerkantüıst bu yapıya burunen devlet dogrudan tekel ımtıyazlan dagıt maya başlar vc o rantlardan pay almaya başlar Avrupanın monarklan hazmede bırıktırdıklerı altın ve gumuşle ozdeş sandıkları zengınlıklerını artırmak uzere bırçok tıran kısıtldrna ve ırnüyaz polıtıkasına gırışırler Bu polıtıkalaruıın ureumı ve tıca retı kısıtlayan etkılen olması pek sır degıl dır Ingılız Parlamentosu 1623te Tekeller Hakkındakı Kararıyla bu ımüyazların bırçogunu yasaklar Serbest ticaret kuralları 1700'lere gelındıgınde Batı Avrupa ve bııçok somurgede serbest tıcaretın ku rallaıı olgunlaşmaya yakındır Ornegın Ingılız somurgesı Massachusetts tekel problemını kavramış ve 1641 ve 1779 da çıkardığı tıcarı yasalarla tekellerı yasaklamıştır Ve elbette Adam Smıth "Mületlerın Zengınlıgı" eserıyle klasık ekonomının temellerını atarken, Şu pek meşhur "gorunmeyen el" (ınvısıble hand) metaforunun an cak pıyasalann polıtık mudahaleler olmaksızın serbestçe çalışabüdıgı ve yeterlı rekabeun bulundugu ortamlarda geçerlı olabüecegını vurgulamaktaydı Amerıka Ingıltere'den koptuktan sonra pazarını serbest rekabet koşullarına dahabıraçar 1840 1890demıryoluhareketı bır yanda metal ve muhendıslık sektorlerınde muthış bır canlanma yaratırken dıger yandan da demıryolları yoresel pazarları buyuk bır ulusal pazarın parçası hahne getırır Malı pıyasalar ve bırçok pıyasada rekabetı canlandınr, elektırık, gaz, telefon, su, posta şebekelerı doğal tekeller halınde ortaya çıkarlar Ornegın demıryollannda tekellerın butun bılınen kotuluklen de yaşanmaya başlanır Aşın bır fıyat farklılaştınlması (ımtıyazlıfiyatdıskrımınasyonu) aşın kârlar, yuksek duzeyde 579/10 nunda kullanılan tanımları verıyor Madde 4 Sherman Act Madde 1 'e benzer şekılde 'rekabetı smırlayıcı anlaşma, uyumlu eylern ve kararlan' tanımlıyor "Belırlı bır mal veya hızmet pıyasasında dogrudan veya dolaylı olarak rekabetı engelleme bozma ya da kısıtlama amacını taşıyan veya bu etkıyı dogurabılecek nıtelıkte olan teşebbusler arası anlaşmalar, uyumlu eylemler ve teşebbus bırlıklerının bu tur karar ve eylemlerı hukuka aykırı ve yasaktır" Madde 5 Mafiyetlerı tanımlamış bır anlamda aralanabüecek kapıları ışaret edıyor Madde 6, Madde 5 üe ortuşen bırçok kısmı olmasına ragmen, yıne daha çok Sherman Act Madde 2'ye benzer şe küde 'hakım durumun kotuye kullanılmasını' yanı kasıth olan tekelleşme egılımlenm tanımlıyor "Bır veya bırden fazla teşebbusun ulkenm butununde ya da bır bolumunde bır mal veya hızmet pıyasasındakı hakım durumunu tek başına yahut başkaları üe yapacagı anlaşmalar ya da bırlıkte davra nışlar de kotuye kullanması hukuka aykın ve yasaktır" Madde 7 rekabetı cıddı olarak teh1 dıt edebüecek bırleşme ve devralmaları tanımlıyor Rekabetın Korunması Hakkındakı Kanun'\m gerıye kalan kısımlan Rekabet Kurulunun yetkılerını ıdarı ve para cezalarını (enflasyonla bırlıkte zaman ıçınde caydırıcı olmaktan çıkabılııler), teşkıldtlanmayı, Rekabet Kuıulunun teşekkulurıu, ınceleme ve araştırmalar dakı usullerı, ozel hukuk alanmdakı sonuçlan ıçerıyor Rekabet Kurulu nun oluşlurulması oldukça uzun bır sure dldı Bıldıgımız şu ana kadar kamuoyundan veya herhangı bır orgutlu kesımden bu yasanm etkm bır şeküde ışletilmesı yonunde Rekabet Ku rulu'na bır baskının gelmedıgı Yanı henuz ne yurutme ne de rekabet eksıklıgınden zarar gormuş olması olası şahıs veya kunımlar bu yasayı kullanarak 'üılal edenler' aleyhıne dava açmış Ayrıca, ozelleş tırme uygulamaları sırasında hukumet bu yasanın ruhuna aykın satışlar yapabüıyor ve ozelleştırme sonrası pıyasa performansının pek uzerınde durulmuyor, çunku rekabet duzeyını ve ekonomık verımlüıgı ozelleştırme sonrasında orüemek uzere sıstematık bır gayret gozlenmıyor Rekabetı Koruma Yasası çok yakın gelecekte kendı sektorunu de yaratacaktır Bu ışle ugraşan ılave bır burokrası ve davalı ve davacüarı savunan uzmanlaşmış avukatlar ve akademısyenlerden oluşan ıyı ucretlı büırkışıler vb Bu sektorun ken dı ekonorruk verımlüıgı aynca tartışma konusu olacaktır şuphesız Yıne de düenz kı bu yasa gerçekten korunması gerekenlen konısun * Alfred Unıversıty karaasla@bıgvax alfred edu