Katalog

Teleskop almadan önce bilmeniz gereken şeyler... Yeryüzünde ve gökyüzünde uzaktaki nesnelerin yaydıkları enerjiyi toplayarak, onlan incelememizi sağlayan teleskoplar üzerine gerekli bilgiler... Osman Demircan (*) zak cısımlerı ıncelemek ıçın kullanılan aletlere teleskop denır Uzak cısımler yeryuzeyınde veya atmosferde olabüdıgı gıbı yer dışında uzak gok cısımlerı olabılır Teleskop uzak cı sımlerden yayılan enerjı paketlenru toplar Toplanacak enerjının turune gore çok de gışık teleskop turlen vaıtiır Optık, radyo, xışını, gısını notrıno ve çekım dalgası teleskopları Bu yazıda sadece optık teleskoplardan soz edüecektır Optık teleskop lar ayna veya merceklerden oluşan optık duzeneklerıyle uzak cısımlerden foton denen ışmım enerjısı paketlerını toplar Bu ışlemdekı amaç uzagı gormek buyut mek sonuk cısımlerı gormek, goruntu oluşturmak hatta konum belırlemek ola bılır Mercekli teleskoplar aynı çaptakı aynalı teleskoplara gore çok agırdır ve odak uzaklıkları nedenıyle boylarıda oldukça uzundur Aynalı teleskoplarda ışık yolu ay nalarla katlanabıldıgı ıçın boyları mercekli teleskoplara gore oldukça lasadıı Ikı tur teleskopta da kuresel sapınç denen go runtu deformasyonu duzeltıcı mercekle veya ıçbukpy objektıfın paraboloıd bıçımlı yapılmasıyla gıderüır Dezavantajları nedenı ıle artık 20 cm çapından daha buyuk mercekli teleskoplar yapılrnıyor Buyuk te leskoplar hep aynalı teleskoptur Aynalı teleskoplarda sırın arkasındakı maddenın mutlaka geçırgen cam olması gerekme? Sıcaklık degışımleı ınden etkılenmeyen ozel kdnşımlardan mce ve hafıf ayna objektıfler yapılabılmektedır Aynalar donen platformlara dokulerek ve segmentler ha lınde yapılıp bırleştırılerek daha ucuza maledılırler Temel kavranüar: Teleskoplarda goruntunun oluştugu yere odak objekufin merkezınden geçen objektıfe dık dogı uya optik eksen odakta optık eksene dık duzleme odak düzlemi, odak duzlemı ıle objektıf meıkezı arasındakı ışık yolu uzunluguna odak uzakhğı denır Objektıfın ışık toplayan kıs mınm çapına da objektif çapı denır Odak uzaklıgının objektıf çapma oranı odak oranı oUrvık bılınır Odak oranı 37 arasın dakı teleskoplar fo tografık çakşmalarda 820 arasmdakıler iotometrık çalışmalarda ve daha buyuk odak oranma .sahıp teles koplar da tayfsal çalış malarda kullanüır Ku (,uk odak orarana sa hıp teleskoplarda goruntu daha parlaktır lelpskop goısel amaçlı kullanıldıgında büyütme gücü onemlıdır Buyutme gucu objektıf ve goz mercegının odak uzaklıkla n oranına eşıttır Farklı goz merceklerı kul lanılarak buyutme gucu degıştırıhr Goz mercpgının odak uzaklıgının çok kuçulmesı çapmm da kuçulmesını gerektırdı gınden gorme zorlugu oluşturur Bu ne denle bır teleskopta optünum büyütme cm bırımınde objektıf çapmın beş katına eşıttır Gorsel gozlernlerde aynca gorme sınırı onem taşımaktadır Teleskobun top U Aynalı ve mercekli teleskoplar (karşılaştııma): Mercekli teleskopta ışık rnercegın ıçındon geçtıgı ıçm sogrula rak azalır Mavı ve mor dalgaboylarında sogrulma çok oldugu ıçın bu dalga boyln nnda merreklı teleskopla gozlem yapıla maz Aynalı teleskoplarda ıçbukey ayna layabüdıgı ışık mıktarına baglı olarak bellı bır sınırdan daha sonuk cısımler gorulemez Aynah Teleskop Türleri : Aynalı teleskopların dezavantajı odak duzlemının gelen ışınlann yolu uzerınde olması ve odaga konacak detektorun objektıfin etkın alaranı azaltmasıdır Işık yolu uzerındekı odak, ıkıncı bır ayna veya aynalar sıstemı ıle telefakobun dışına objektıf ortasında açüan bır delıkten objektıf arkasına veya çatal ayak ıçınden Coude odasına taşına bılır Aynalı teleskopların odagı taşındıgı yere gore Newton odagı Cassegraın odagı veya Cuude odagı olarak adlandırüır hatta bazan teleskoba da kullandıgı odak turune goıe Nevvton Cassegraın veya Co ude teleskobu denebılır Ikıncı ayna de gıştırılerek aynı teleskopta uç tur odakda oluşturulabılır Ikıncı aynanın yapısma gore bu farklı odaklar ıçın odak uzaklıgı degıştırılerek teleskop farklı amaçlar ıçın kullanüabılır Kuresel objektıfe sahıp olan bu teleskobun goruntu bozuklugu teles kop onune konan ınce mercekle duzeltıhrken goruş alanı genışletılerek genış alanlarm fotograflanmasında kullanılan Schmidt Teleskoba denen ozel teleskoplaı gelıştırılmıştır Odak oranları kuçuk olan bu teleskopların gokyuzundekı goruş alanları 50 dereceye kadar arttırılabılmek tedır , Teleskop Kurgusu : Teleskop ıle uzak cısuıüeı gozlendıgı ıçm teleskop ay nalaıının tıtrememesı, çok kararlı olması geıekır Gokyuzunde Yer ın donmesınden kaynaklanan gorunuı hareketı ızleyebıl mesı ıçm teleskoplar ıkı eksende serbestçe hareket edebüecek şekılde kurulurlar Bu ıkı eksen astronomıde kullanılan ufuk veya ekvator koordınat sıstemlerıne gore seçüır Teleskop ıkı eksende ozel motor larla degışık hızda dondurulebıhr Ekvator koordmat sıstemme gore yapüan kurguda teleskoplar denge sorunu nedenıyle bır çatal ayak ıçınde dondurulur veya ufuk ko ordınat sıstemme gore kumlur Ekvator koordmat sıstemme gore yapüan kurguda eksenlerden bırının gok kutbuna yoneltılmesı gerekır Bu kurguda bır gok cısmınm uzun sure ızlenmesı ıçm sadece bu eksenın uygun hızda dondurulmesı yeterlıdır Teleskop Fiyatlan : Teleskop fı yatlarının yukseklıgı optık sıstemm yapım zorlugundan kaynaklanır Teleskop fıyatları (tf) objektıf çapının kubu de orantılı olarak artaı tf=kEr Bugun D (1 mlık mo dern bır teleskobun fıyatı 200 bın US $ yo resmdedır Buna gore 200 bın=k(l) ^ Bu radan k=200 bm US $ m ^ olur VP teles kop fıyatı ıçm genel formul tf (US $)=200 bın P(m)) ^ şeklmde yazüabılır Şımdı ornek olarak D=30 rm=0 3 m lık teleskop fı 3 yatını tahmm edelırn tf200000(0 3) =5400 US $ Şımdı de D10 m lık Keck te~ leskobunun fıyatım tahmm edelım tf^00 bın (10) 3 200 mılyon US $ Bu fıyatlar ol dukça kaba tahmınlerdır Teleskop bınalarının fıyatı da aşagı yukarı teleskop fıyatı kadardır Optık teleskopların bakım ona run ve ışletımı fazla para geıektırmez En onemlı harcama bırkaç yılda bır yapılması gereken ayna sulamasmdan kaynaklanır Onunde duzeltıcı mercek olan Schmidt teleskoplannda aynalarm sırlanması daha uzun zaman aralıklarıyla yapılır Teleskop malıyetlerını duşurmek ıçm aynalar doner platformlara ozel malzemeden mce ve ha fıf dokulur veya bal petegı gıbı çok sayıda kuçuk parçalar halınde dokulup beraber kullanılu Coude odagından vazgeçılıp ay nı ayırma gucunde tayfsal gozlemler ıçm başka çozum bulunur Ayrıca kubbe yapı mı basıtleştırılebılır (*) Prof Dr Ankara Unıversıtesı, Astronomı ve Uzay Bıkmlerı Bolumu 06100 landogan Ankara ddiı yansıyan ışık odaklanır Bu teleskop larda ışık sogrulması soz konusu degıldır Işık azalması puruzlu ayna yuzeyındekı saçümadan kaynaklanır Aynalı teleskopta renk sapıncı oluşmaz Mercekli teleskopta farklı dalgaboylu ışıklar farklı oranda kırıl dıgı ıçın odak dalgaboyuna baglı olarak yaygınlaşır Bü teleskoplarda renk sapıncı faıkü kınlma ındısıne sahıp ek bır mercek kullanılarak gıdenlır Bu ışlem zaten agır olan mercekli teleskopları buyuk çaplı olmalan haünde daha da hantal hale getırır 578/20