Katalog

HAYVANLAR DÜNYASI Canlılarda kokuların anlamı iizerine Koku böcekler arasında, tek değilse bile en önemli iletişim aracıdır. Feremonlar bazı bezlerce dışarı salgılanan kısa zincirii uçucu yağ asitleridir. Cinsel birleşmede, kimlik taşımada ve egemenlik bölgesî işaretlemede kullanılır. I pekböceklerinin (Bombyx kelebeği) dişileri, atmosfere bombycol denen kimyasal bir madde vererek bütün erkek ipekböceklerini kendilerine çekerler. Kilometrelerce uzaktan antenleriyle bombycol varlığını hisseden erkek ipekböcekleri büyük bir cinsel istekle dişiye doğru uçarlar. Bombycol bir feromondur (Grekçe phero= taşınm, feromon= fero + rîormon). Feromonlara bu ad, hormonlar gibi biyolojik aktivite gösterdikleri için verilmiştir, fakat hormonlar kan yoluyla organlara eriştikleri halde, feromonlar havada yayılırlar. Feromonların böcek iletişimindeki önemli rolleri 1960'lardan beri biliniyor. Suru tırtılının feromonu (tetradecene cis 9, ol 1) Ipekböceği feromonu (hexadecene 10, acmtoxy cto 7, oli) Pamuk kurdu foromonu (lOpropty tmta 5, 9 tridecadhnyl asotat) Biyologlar bazı memelilerde de feromonların varlığını gösterdi. Memelilerde feromonların etkileri çok yönlüdür: Egemenlik alanı işaretlenir Şekil 6 Her tur böceğin kendine özgü feromonu vardır. Cinsel uyarı için feromonun birkaç mikrogramı yeterIkür. Aynı feromon "bu bölge bana aittir" anlamında toprağın işaretlenmesinde, cinsel birleşme ve kendi türünden olanlann tanınmasında rol oynar. Memeli feromonlarının en tanınanı misk geyiğininkidir, fakat hamster, sırtlan, marmot, tavşan, kedi, köpek, makak (rhesus) maymunu vb. feromonlan da bilinmektedir. Birçok işadamı, bu feromonlan parfümlere katarak insanlarda ctnsel çekiciliği (seksappel) arttırmaya çalıştı. Fakat boşuna, feromonlar yalntzca aynı türden olanlar üzerinde etki yapmaktadır. Şvkil 1 Kraliçenin kokusu... Kovandaki hayatı kraliçe annın (arıbeyi) feromonlan düzenler. Kraliçenin kafası bir işçi artya göre küçükse de alt çene bezleri daha büyüktür. Çeşitli an feromonlarını bu bez salgılar. Anların 6 çeşit feromonu vardır, bu feromonlar arılann bütün davranışlannı etkiler. ömeğin erkek arıları kraliçeye çeker ve döllenme olmasmı sağlar; bazı dişi anlann yumurtalıklarının gelişmesini engelleyerek onlann işçi anlar olmasmı sağlar; işçi anların kraliçe petekleri yapmasını önler ve onlann çalışmasını sağlar. Şekil 2 Bir filtre kâğıdı iizerine bir an feromonu konursa, işçl anların oraya hücum ederek çslgınca dansetmeye başladıkları görülür. Feromonsuz bir filtre kâğıdı anlarda hiçbir reaksiyon uyandırmaz. Birçok memeli hayvanda da iletişim, kokulu maddelerle sağlanır. örneğin kutup kedileri, misk kedileri ve Amerikan çatal boynuzlu antilopu böyledir. Bu sonuncunun koku bezleri sağn bölgesinde olup uzun beyaz tüylerle örtülüdür. Hayvan korkunca sağrı kasları istem dışı olarak koku bezlerini sıkıştırır ve bezler keskin kokulu bir madde olan "alarm feromonu"nu yaparlar. Insanlar yüzlerce metre, hayvanın hemcinsleri 1.5 km öteden bu kokuyu alabilir. Korku ve istem dışı hareketler Şekil 4 Kanncalann koku "telefon"u: Her şeyi söylemek için beş "hat" Kanncalarda feromon yapan 5 bez vardır 1 Anal bez; 2Dufour bezi; 3 Pavan bezi; 4Zehir bezi (bazı türlerde böceğin iğnesinin dibine verilen bir tür zehir de yapar); 5 Alt çene bezi. Alt çene bezi feromonu diğer kanncalan çağınr ve alarm verir. Şekil 3 Bal arısının seks feromonu: Keto9decene2oic asit (uçucu bir yağ asidi) Şekil 5 Uzaktan ayartma: Bir erkek kelebek dişinin kokusunu 10 km öteden alır (yürümeyle iki saatlik yol). Bu iş için havanın 1 cm3'ür,de 200 feromon molekülü bulunması yeteriidir. Ipekböceğinin dişisi kozadan çıkar çıkmaz, karnındaki feromon ceplerinln ıcini dışan çıkararak çevreye feromonlar yayar. Erkekler bu davete hemen gelirken kanatlannı bir tuhaf çırparlar (nişanlıstyla buluşmaya giden bir erkeğln yürüyüşü de değişir). Erkekler de dlşlyl azdıncı kokular çıkanrlar. (Nişanlı erkek de randevusuna gitmeden önce erkek kokulan sürunür). Feromonlar sayesinde bir disi yüzlerce erkek kelebeğl bir araya toplar, tırtıllan bitkilere zarar veren erkekler bu yolla yokedilebilir 42816