Katalog

BİTK İ B İ Lİ M Nesli tükenen bitkilerimiz Lathyrus cinsi bitkiler, dünyada ilk kez Türkiye'de keşfedildi. Arş. Gör. A.Selçuk Ertekin Dlcle Ünlvereltesl Güneydoğu Anadolu'da G üneydoğu Toroslar ile çevrili, kapalı bir yayılış alanına sahip olan Güneydoğu Anadolu; jeolojik, coğrafik ve iklimsel çeşitliliğinden dolayı tür sayısı ve endemik (bir yöreye veya bölgeye özgü) bitkiler yönünden zengindir. urneğin Leguminosae (baklagiller) familyasının bir üyesi olan Lathyrus cinsinin dünyada 167 tür ve alttürü vardır. Türkiye'de 60 türü, Güneydoğu Anadolu B6Igesi'nde ıse 20 türü yayılış gösterir ve bunların bazıları endemiktir. Bezelye bitkisiyle çok yakın akraba olan Lathyrus türleri, ıri ve güzel renkli, hoş kokulu çiçekleri, genellikle sülüklü yaprakları ve kanatlı dallarıyla ilgi çekici bitkilerdir. Birçok türü, çeşitli özelliklerinden dolayı kültüre alınmıştır. İlk kez Kuzey Akdeniz kelerınde kültüre alınan Lodoratus (kokulu bezelye), hazirandan eylüle kadar çeşitli renkteki (menekşe, erguvan, pembe, açık mavi, kırmızıbeyaz ve sarı), iri ve güzel kokulu çiçekleri ile bahçeleri ve balkonları süsleyen bir süs bitkisidir. L.satlvus ise geçmişte genişçe kültürü yapılan bir yem bitkisidir. Tohumlarından elde edilen un, özellikle Asya ülkelerinde ekmeklik una katılmıştır. Eskiden bunun çok miktarda yenmesi insanlarda ve büyükbaş hayvanlarda, lathyrizm denilen dönüşümsüz felçlere neden olmuştur. insanlar ve hayvanlar tarafından yenen genç tohumlar olgun veya kuru tohumlardan daha zehirlidir. Güneydoğu Anadolu Bölgesl'nde halen sınırlı olarak ekimi yapılan L.satlvus'un (adı mürdümük veya yerel adıyla colik, colban) tohumlan halk tarafından, hayvanların süt verimini ve kalitesini arttırmak ıçın kullanılır. Otsu olan bu baklagil bıtkilerinin birçok yabani türü, yüksek protein ıçermeleri nedeniyle iyi bir yem bitkisidir ve hayvanlar tarafından sevilerek yenır. Aynı zamanda köklerinde sımbiyotık (ortak yaşamlı) olarak yaşayan azot bakterilerı sayesınde her yıl toprağı azot yönünden zengınleştirirler ve iyi bir yeşil gübre bitkisi olarak kul[anılabilirler. İlk kez Anadolu'da Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ne özgü türlerolan Lchrysanthus ve Ltrachycarpus yaklaşık 150 yıl önce dünyada ilk kez, Boissıeradlıaraştırmacı tarafından, Dıyarbakır çevresınden toplandı ve tanımlandı Çok sınırlı yayılışa sahıp olan bu bıtkilere, 7501250 m. yükseklıklerdekı buğday, mercımektarlalarında ve nadaslı arazilerde rastlandı. 19841989 yılları arasında yapılan çalışmalarda Lchrysanthus'un, Dıyarbakır, Karacadağ, Mazıdağ ve Mıdyat cıvarında yayıldığı 4, L.trachycarpus'un ıse Sıverek cıvarında yayıldığı saptandı. İngiliz botanikçısı Davis (1970), "Türklye Florası" adlı eserınde Ltrachycarpus'un 20. yüzyıldatoplanamadığınıbelirti. Tek yıllık ömürleri olan bu bitkilerin tohumlan, yaz aylarında olgunlaşarak toprağa dökülür. llkyaz baslangıcında çımlenen tohumlar, çanak yaprakları toprak al tında kalan (hipogeik) bir sürgün verirler. Bu surgün üzerinde 1çift, ufak yaprakçıklı, sülüksüz yapraklar gelişir. Bunu izleyen gelişme evrelerınde ilk sürgün toprağa yakın kısımlardan dallanır ve L.chrysanthus'ta sülüklü, L.trachycarpus'ta ise kılçık şeklinde çıkıntılı, 1çift yaprakçıklı, gelişmış yaprakları verir. Otsu olan dallar, dört köşeli olup iki kenarı kanatlıdır. Kanatlar bıtkıye, yaşadığı ortamda dik kalması için destek sağlar. Çiçek sapları yaprakların koltuklanndan çıkar ve üzerinde çok sayıda çiçek bulunur. Lchrysanthus, ırı, sarı renkli ve guzel kokulu çiçekleri ile Ltrachycarpus ise Lathyrus chrysanthus Boiss (Fotoğraf: A. Selçuk Ertekin) irl, koyu pembebeyaz renkli çiçekleri ile dikkat çekicidir. Mayıs ayındaki uzun çiçeklenme döneminden sonra tozlaşan çiçekler dökülür ve gelecek yıl çimlenecek tohumlan verecek baklalar oluşur. Böylece bitkinin 34 ay süren yaşamı sona erer. Kültür alanlarında yapılan tarımsal mücadele, bölgede otlatmaya dayanan hayvancılık ve kötü iklim koşulları, bölgemizde çok nadir bulunan bu bitkı türlerinin yokolmasına neden olmaktadır. Gelecekte park, bahçe ve balkonlanmızı süsleyebılecek endemik bitkilerımizin korunmaya alınması ve tohumlarının yurtşına çıkarılmasına ızın verılmemesı gerekmektedir. Q Lathyrus trachycarpus Boias. (Fotoğraf:A. Selçuk Ertekin) 24