Katalog

ZOOLOJ I Nobel Odülü'nü hak eden hayvan: Mürekkepbalığı Her yıl bugünlerde milyonlarca mürekkepbalığı üremek Içln derin sulardan, Atlantik Okyanusu'nun doğu sahillerinin sığılık sularına gelir, Eylüle kadar da dönerler. Bu kısa süre içinde inanılmayacak kadar çok ilgi görürler. D ört ay boyunca bu mürekkepbalığına yakın olmak için araştırmacılar, malzemelerini ve ailelerini yanlarrıa alıp, Massachussetts/Woods Hole'deki Deniz Biyoloji Laboratuvarı'ndan 3.000 mil uzağa yolculuk yapıyorlar. Ama mürekkepbalıgının olağandışı bir anatomlk şekle sahip olan aksonu bütün bu çabalara değer. Akson, nöronun, kaslara kasılmalarını, bezlere hormon salgılamalarını bildiren ve duyu organlanndan gelen bilgiyi beyne ileten elektrik sinyallerini yolladığı ipllksi uzantılara verilen isim. Mürekkepbalığının ığne genışliğindeki aksonları insanlarınkinden 100 kez daha büyük. Bu nedenle araştırmacılar ıçın ideal bir örnek oluşturuyor Araştırmalar sırasında aksonun başına gelmeyen kalmadı bugüne kadar: Tombul liflerıne elektrotlar ba£landı, ilaçlar ve kimyasal maddeler yüklendi, dişmacuııu gibi sıkıldı, hatta tersyüz edildi. Bu aksonu inceleyerek insan sinir sistemi hakkında pek çok şey öğrenen bilimerleri mürekkepbalığının Nobel odülünü hak ettiğini söylüyorlar. Araştırmacıların Woods Hole'e gelen mürekkepbalıklarına koşmasının nedeni, bu hayvanların laboratuvar koşullarında üretilmesinin olanaksız olması. Ancak bu konuda yeni gelişmeler var. Teksas Üniversitesi tıp bölümünden bir biyolog, ılık su türünün kültürünü üretmeye çalışıyor. Mürekkepbalığı, kromatoforları (derisindeki pigment hücreleri) sayesinde ortama göre renk dağiştirablllr. Okyanusun karanlık sularında iri gözleri pırıl pırıl parlar. Avlarına uzun uzgvlarıyla (tentacles) saldırır ve |llet kadar keskin ağzıyla ısırır. Suda hareketleri çok zarif olan bu güzel hayvancık hızlı yüzer (saniyede 2 m). Saldırıya uğrayınca koni seklindeki gövdesinın kaslarını aniden kasarak mürekkeblnl fışkırtır. Bu sıstemle hem ileri hem de gerı aynı hızla ilerleyebilir. Bu hareket yöntemi, kaslarını harekete geçiren sinirlerin neden bu kadar büyük aksonlar geliştirdiğini açıklıyor. Bu kasların anında kasılmasını sağlamak için elektrik sinyalleri beyinden mürekkepbalığının bütün gövdesi boyunca bir mesafeyi saniyenin 1/100'ünden kısa sürede kat etmesi gerekmekte. Bu müthış bir nörotransmisyon süresidir. Sinir uyansının hızı liflerının hızıyla arttığı için mürekkepbalığı olabildiğince şişman bir akson geliştirmiştir. 1930'lara kadar araştırmacılar, sinir uyansının akson boyunca ilerleyen bir elektrik dalgasından oluştuğuna inanıyorlardı. Ayrıca elektriksel olayların aksonun zarında yer aldığından da emindiler. Yeni kesilmiş bir sinir lifına (genellıkle kurbağa siniri) elektrotlar yerleştırerek, zardan geçen voltajı doğrudan ölçebilıyorlar ve sinir ısıyla uyarıldığında voltajın derhal değiştiğini gösteriyorlardı. 1936'da anatomist John Z. Young, Long Island sahillerinde bir mürekkepbalığı bulup Araştırmacılar İçin Mürekkepbalıklan Ideal bir örnek oluşturuyor. Çünku duyu organlanndan gelen bilgiyi beyne ulaştıran ipliksi uzantıları (Akson'lar) Insanınklnden 100 kez daha büyük. kestiğinde, kan damarı zannettiği beyazımsı bir iplik gördü. Wood Hole Laboratuvan'nda yaptığı ıncelemelerde, içinde kan bulunmadıgını fark ettiği bu beyaz iplikler çok büyük sinir lifleridev aksonlardı. Dış çevresiyle karşılaştırıldığında sinir hücresinin içi Na lyonları bakımından fakir, K bakımından zengindir. Sinir uyarılınca, içini dışından ayıran duvar seçici bir nitelik kazanır: Zarın içine gömülmüş kanallar açılarak iyonların geçişine izin verir. Artık nörobiyologlar, bu kanalların daha. pek çok yaşamsal önem taşıyan iyonların sinir hücrelerine giriş çıkış trafiğıni düzenlediğini biliyorlar. Bazı kanallar elektriksel işaretlerle, diğerleriyse hormonlar gibi kimyasal habercilerle açılıp kapanıyorlar. Uyum içinde açılıp kapanan kanallar, insanlar dahil bütün hayvanlarda sinir sisteminin işaret ve tepkilerini biçimlendirirler. Mürekkepbalığının suda jet gibi ilerlemesini sağlayan mekanizma, ınsan elinin kalem tutmasını veya keman çalmasını da yönlendirir. Ayrıca görme, ışitme, ögrenme, düşünme gibi yeteneklerimizin ve bizim tarkında olmadığımız pek çok mekanizmanın (hormon salgılanması gibi) altında aksonlar ve kanalları vardır. Bu temel mekanizmaları anlamak Alzheimer hastalığı, amlyotroflk lateral tkleroz veya Lou Gehrlk hastalığı gibi nörolojlk rahatsızlıklann sağaltımını sağlayacaktır. Bazı araştırmacılar, 1,5 kg.'tik sinir dokusundan oluşan insan beyninin de bu yolla keşfedilebileceğinı düşünüyorlar. D (g.a.) Dlscover 689)