Katalog

İNSANVEUZAY Uzayda sağlık sorunları Insan vücudu uzaya uyabilecek mi? İki yıllık bir Mars yolculuğu, astronotlarda hangi ruhsal sorunlara yol açacak? Bugüne kadarki tecrübeler, insan organizmasının olağanüstü bir dayanma ve uyum gücüne sahip olduğunu gösterdi, ancak uzun yolculuklarda kemik yumuşaması başlıca sorun... Derleyen: Dr. Necdet Tuna nsan organizmasının uzayda ağırlıksız ortama gösterdığı tepkıler yeterınce bılınmıyor Başlangıç yıllarında sanılan bazı soruniar çözumlenmış gıbı görunuyor örneğın, uzay roketlerının fırlatılması sırasında oluşan olağanustu guce, ınsan vucudu acaba dayanabılecek mıydı? Ya da uzay kabınınde yutkunmak olası mıydı? Kalp ve akcığerler fonksıyonlarını yerıne getırebılecekler mıydı? Aradan geçen zaman ve edınılen deneyler, ınsan organizmasının tum bu olağan dışı koşullara, hatta ctaha fazlalarına bıle dayanabıldığını gösterdi Uzay yolculuklarının ınsan organızması uzerıne olumlu ya da olumsuz etkılerını ıncelemek uzere, bugune kadar yolculuklara yedı hekım katıldı Bunlardan bırı olan Dr. Arnold C. Toback, derı hastalıkları uzmanlarının VVashıngton, DC'dekı kongresınde, kendı uzmanlık sınırlarını da aşarak açıklamalar yaptı ve çok değışık konulara değindı I Uzay uyum sendromu (UUS) Gemı yolculuğunda denlz, uzay yolculuğu nda da uzay hastalığı söz konusudur Tıpık bir kinetoz olan uzay hastalığına astronotların yaklaşık %4050'sı tutulurlar Uzay yolculuğunun ılk dakıkalarında ya da ılk saatı ıçınde, bulantı olmaksızın kusma başlar Kusmayı, çok kez hastalık duyusu, gergınlık, gırışımlere karşı ısteksızlık, uyku halı, atıpık hafıf baş ağrısı ve tam ıştahsızlık ızler Bu belırtıler oldukça uzun surer ve yaklaşık 3048 saat arasında kendılığınden kaybolur UUS sendromu belırtılerı, astronot dünyaya dönup yer çekımıne alıştıktan sonra da ortaya çıkabılır Yerdekı belırtılerın uzaydakılerının aynı olması kural değıldır UUS, özellıkle kısa surelı uzay yolculuklarında astronotların çalışmalarını önemlı ölçude etkıler Oldukça guçlu olan pasıf baş hareketlerı, ıç kulağın merkezı sınır sıstemıne gönderdığı sınyallerın tam olarak değerlendırılmesını engeller Scopolamın ve dexamfetamın bu semptomları azaltmaktadır Ağırlıksızlığın başlamasından kısa bir sure sonra, astronotun dış gorünumu de10 ğışır Yaklaşık 152 lıtre sıvının vucudun alt bölumunden ust bölumune kayması scnucu yuz şlşer, baş ve boyun venlerı dolgunlaşarak belırgınleşır, sıvı azalması sonucu bacaklar ıncelır Reaktıf olarak artan ıdrar boşaltımı, astronot az sıvı aldığından ılk altı gun ıçınde yenıden normalleşır Susuzluk hıssı hıç duyulmaz idrar boşaltımındakı bu tıpık artış, uçuş öncesınde, astronot, koltuğunda daha startı beklerken başlar Uçuş sırasında sıstolık kan basıncının ve kalp atım hızının artmasına karşın, dıastolık basınç duşer Atım hacmıyle bırım zaman ıçındekı kalp hacmı ılk ay suresınce buyur Sonra bir daha değışmez Sol ventrıkül hacmı ılk gun buyurse de, ıkıncı gun tekrar eskı halıne döner Sağ ventrlkul hacmı tum uçuş suresı boyunca kuçülür Dunyaya gerı dönuşte, dolaşımdakı kan mıktarının azalmış olmasının bir ifadesı olarak, kalbın zaman ve atım hacımlerı gerıler Sık görulen ortastatık tansıyon duşuklüğu, yere ınışten önce alınan sıvının ve GGıysı denen basınçlı gıysılerın etkısıyle azaltılabılmektedır Kural olarak, uzay yolculuğunun uzunluğu oranında, vucudun dunyanın yerçekımı koşullarına uyma süresı de uzamaktadır 237 gunluk uzay yolculuğundan dönen Sovyet astronotları hemen hemen hıç hareket edemıyorlardı Uzay ıstasyonunda daha uzun sure kalsalardı, belkı de yer atmosferıne yenıden gırışın verdığı stresı atlatamayacaklardı Ancak bılındığı gıbı Sovyet astronotlarının son uzay yolculukları 336 gun surmuştu Sağ ve salım dönduklerıne göre, ınsan vucudu o koşullara da uyum sağlayabılmış demektir Astronotlar uzun süreli uzay yolculuklarında bir çok uzay hastalığına yakalanma riskl Içınde En buyük tiziksel sorun Ise kemik yumuşama Astronotlar çalışmalartnı su ıçınde bir dalgıç eşltğlnde surduruyorlar sı lıksız ortamda daha az guce gereksınme duyar Omurlar arasındakı basıncın azalması nedenıyle astronotlann boylan uzayda kaldıklan sure içinde g«rç«kten uzar. Bu olumsuz etkıyı dengeleyebılmek ıçın, uzun sure uzayda kalan Sovyet astronotları, esnek bir materyalden yapılmış ve omurgayı basınç altında tutan özel gıysıler gıymektedır Sıstemlı bedensel egzersızlere karşın, kaslardakı atrofı önlenememektedır Süreklı kalsiyum kaybı ve buna bağlı olarak kemlklerde yumuşama kaçınılmaz görünmektedır Kemıklerde yumuşama, özellıkle ikı haftadan uzun suren yolculuklarda daha belırgın olmaktadır Uzun yolculuklarda kemik kaybının telafı edılip edilmeyeceğı henüz bılınmıyor Bu sorunun yanıtı 1996'da gerçekleşmesı beklenen Merlh yolculuğu ıçın önem taşıyor Ağırlıksız ortamda yaklaşık ıkı yıl sureceğı sanılan böyle bir yolculuktan eğrı buğru, ya da kırık kemıklerle dönmeyi herhalde kımse göze alamaz Kırmızı kan hucrelerı uzay yolculuğu sırasında azalır Yolculuğun uzun sürmesı durumunda erıtrosıtlerın sayısındakı azalmanın duraklayıp duraklamayacağı bılınmıyor Neden olarak, başlangıçta dalakta erıtrosıt yıkımın hızlanması ve kemik ılığının daha az entrosit üretmesı düşünülüyor Kemikler ve kaslar Astronotlar, uzayda kaldıkları surece her gun uç saatı bulan antrenman yaparlar Gene de bedensel guçlerını tam olarak korudukları söylenemez öncelıkle kalp, kondısyonunu yıtırır Ancak bu antrenmanların etkısıyle gerıye dönüşte readaptasyon daha kolay olmaktadır insan vucudu dık durabılmek ıçın ağır Radyoaktif ışın sorunu Kaçınılmaz olarak astronotlar hem güneşten ve hem de dunyadan kaynaklanan radyoaktif ışınların etkısınde kalmaktadır Dunyanın çevresındekı VanAllen ışın kuşağı, astronotları sureklı etkılenmekte Amerıkalılar, her uzay yolculuğu ıçın 25 rem'lık bir ışın lımıtı koymuşlar Skaylab1 da kaydedılen bugune kadarki en yüksek ışın etkisı 4'e erışmıştır kı, bu da 80 rad1 la bu lımıtın oldukça altında kalmaktadır Buna rağmen bu ışık dozunun cinslyet ve vücut hucrelerl uzerındekı mutasyon etkısı kesınlıkle bılınmemektedır Bu bılgıler, yukarda da belırtıldığı gibı, Amerıkalıların kendı astronotları uzerınde yaptıkları araştırmalara dayanmaktadır Oysa, 366 gunle uzayda kalma rekorunu ellerınde tutan Sovyetler'ın çok daha genış ve detaylı bılgılere sahıp olmaları gerekır Ne var kı Ruslar bunları açıklamaktan kaçınıyorlar Bu nedenle de ağırlıksızlığın ınsan organızması uzerındekı geçıcı ve kalıcı bılınen etkılerı, en azından yayımlandığı kadarryla, şımdılık bu kadar Ancak önumuzdekı yıllarda Merıh'e planlanan ve 2030 ay sureceğı söylenen uzay yolculuğu ıçın bu bılgıler acaba yeterlı mı? Ayrıca uzay hekımlerının korktuğu en önemlı noktalardan bırı, ımmun sıstemde ya da ötekı organların bırınde oluşabılecek gerıye dönuşu olmayan patolojık değışıklıkler 23 yıl surebılecek ve dunyadan hıçbır yardımın beklenemeyeceğı yofcufukta personelden hastalananlar ya da yaralananlar olabılecek ve bunlann tedavılerının uzay gemısınde yapılması gerekecektır llaçlar, plazma ya da bıreysel reaksıyonlar ne sureyle bozulmadan korunabılecektır? Ağırlıksızlığın bir handıkap teşkıl etmemesı ıçın tıbbı aletlerın ne gıbı özellıklerı olması gerekmektedır? Bir de uzay adamlarının ruhsal açıdan ne kadar zorlanacakları da yanıt bekleyen bir soru Dunyadan yıllarca uzak kalmanın yol açacağı soruniar olacaktır Sovyet astronotlar dunyadan kopmak gıbı bir duyguya kapılmadıklarını açıkladılar Ancak ıkı yıl surecek Mars yolculuğu ıçın aynı şeyı söylemek mumkün mü? D