Katalog

S O R U N Y A N I T L A Y A L I M B İ L İ M K Ü L T Ü R Kurşun ve asbest zehırlenmesi nasıl olur? Bir okurumuz, "Kurşun, asbest ve karbon monokstt zehlrlenmelerl konusunda benl aydınlatabillr mislnlz?" diye soruyor. Bu soruyu, istanbul Üniversitesi Istanbul Tıp Fakültesi'nden Prof. Dr. Gündüz Gedlkoğlu yanıtlıyor: Kurşun Zehlrlenmesl: Kurşun endüstride toz, buhar ya da duman halinde bulunmaktadır. Toz halinde kurşun saf kurşun olabildiği gibi, kurşun tuzları da olabilir. Buhar halindeki kurşun, benzine karıştırılan kurşun tetra etil maddesi nedeniyledir. Egzoz gazında da bulunur. Duman olarak da daha çok kurşun oksit buhar ları şeklindedir. Kurşuna daha çok oto sanayi, boya, motor yıkama, akü, motor test, egzoz tamiri, fayans ve şişecam imalatı ile plastik imalatında rastlanır. Atmosfer kirlenmesi dolayısı ile özellikle de, egzoz gazları ile bir kişinin vücuda aldığı kurşun miktarı 1020 mg'dir. Diyetle de 300 mg kadar kurşun alınır. insanın aldığı kurşunun % 40'tan fazlası kemiklerde depolanır. Sigara içenlerde kurşun zehirlenmesi daha fazladır. Kurşun, insan vücuduna solunum, sindirim, deri yoluyla girer. Bunlardan en önemlisi solunum yoluyla alınanıdır. Kurşun atılımı daha çok böbreklerde, çok az olarak ise safra (dışkı) ter ve süt yoluyladır. Kurşun zehirlenmelerinde kemik iliği daha az çalışır, barsaklarda kan yapımı için gerekli olan demir emilmez ve kansızlık oluşur. Kurşun vücutta alyuvar zarına bağlanarak dolaşır. Kurşun inorganik ve organlk olarak ikl şekildedir. inorganik kurşun kanbeyin bariyerinl geçemez, fakat organik kurşun geçer. inorganik kurşun zehirlenmesinde karın ağrısı, psikolojik bozukluklar, ishal, kabızlık, bitkinlik, uyuşukluk olabilir. Organik kurşun zehirlenmesinde uyku bozukluğu, bulantı, kusma, baş dönmesi, baş ağrısı, kaslarda halsizlik, kilo kaybı, titreme, ishal ve ağır demir eksikliği anemisi (kansızlık) vardır. Laboratuvarda kan kurşun, idrar kurşun, idrar koproporfirin ve idrarda ALA düzeylerinin belirlenmesi ile tanı konur. Kurşun zehirlenmesinden korunmada kurşunun yoğun olduğu alanlarda yerlerin ısıtılması, çekici boruların kullanılması, sigara yasağı önemli yer alır. Ortam havasındaki kurşun da sürekli kontrol edilmelidir. Haftaya asbest zehlrlenmesl Sibernetik9 Feedback'in önemi Vehbi Belgil S D Ü Ş Ü N "n*enin hızı ve uzunluğu Tren yoluna yakın oturan üç arkadaş, evlerinin önünden geçen bir trenin hızını ve uzunluğunu ölçmek istiyorlardı. Matematiği kuvvetli olan arkadaş diğer ikisine ölçümler yaptırarak hızı ve uzunluğu buldu. llk arkadaşından trenin kendi önünden kaç saniyede geçtiğini ölçmesini istedi (t,). Ikinci arkadaşından da trenin 100 metre uzunluktakl de BUL mir bir köprüden ne kadar zamanda geçtiğini bulmasını istedi ( y . Bu ölçümler sırasında trenin hızı değişmediğine göre hızını ve uzunluğunu nasıl bulursunuz? (t,'i 5, t2'yi ise 15 saniye olarak alabilireiniz.) Bilmeceyi doğru olarak çözen 20 okuyucumuza Beklr Yıldız'ın "Dünyadan Bir Atlı Geçtl" kitabını armağan ediyoruz. ibernetiğin önemli kavramlarından biri de "feedback"tir. Sözcük anlamı "geri besleme" olan bu kavram, "durum bildirme" olarak çevrilebilir. Konuyu iyi anlamak için yine olaylardan yola çıkalım. Tuvaletin temizlenmesi için evvelce kova ile su dökülürdü. Şimdi sifonun zincirini çekmek, işi görmeye yetiyor. Buzdolabı, zaman zaman kendiliğinden durarak ve çalışarak soğukluğu hep aynı düzeyde tutuyor. Binalarda kapılar kendiliklerinden açılıp kapanıyor: Tokmağı çevirip kapıyı açmanıza, sonra da kapatmanıza gerek kalmıyor. Mutfaktaki elektrik fırınında, sıcaklık, ayarlanmış bir derecenin üstüne çıkınca akım kesiliyor, altına düşünce yükseliyor. Bu yolla, yemeklerin yanması önleniyor. Canlılar dünyasında bu tür düzenler daha da çarpıcı: Işığın çoğalıp azalması, göz bebeklerimizin biz farkında olmadan, daralıp genişlemesini, bu yolla da bol ışıkta retina tabakamızın zedelenmemesini, az ışıkta görmemizı sağlıyor Hava soğuyunca kanımız içerlere çekilip sıcaklığını yitirmemeye çalışıyor; ısınınca, derimizin sathına doğru yayılarak fazla sıcaklığı atıyor. Bu yolla da vücudumuz hep 36.5 derecede kalıyor. Hormonlarımız, bizim haberimiz olmadan, yaşamsal dengelerimizi sağlıyor. Bütün bu otomatik düzenlemeler daha rahat yaşamamızı, daha iyi sağlığımızı korumamızı mümkün kılıyor. Bu ayarlanmalar "feedback" sayesinde oluyor. O halde nedir bu feedback (fîdbek)? Başka örnekler Bir amacınız var: Kapınıza bir levha asmak istiyorsunuz. Çekici çMye vuruyorsunuz, çivi yamuluyor, amacınızı gerçekleştiremiyorsunuz. Çlvinin yamulduğunu size hem gözleriniz haber veriyor, hem kulaklarınız: Yamulan çivi sağlıksız bir ses çıkarıyor. işte gözierinizin, kulaklarınızın size ilettikleri bu bilgi "feedback" oluyor; amacınızı gerçekleştiremediğinizi size haber veriyor. Hareketinizi yineliyorsunuz. öğrencilerınizin dersi anlayamadıklarını hem yüz ifadelerinden, hem sorduğunuz sorulardan anlıyor, anlattıklarınızı yinelıyorsunuz. Oysa amacınız dersi iyi anlatmaktı. Amacınıza ulaşamadığınızı gözierinizin, kulaklannızın durumu bildirmelerinden anlıyorsunuz Buhar kazanında gereğinden çok buhar birikmesi emniyet subabımn açılmasını, bu da bir kazanın önlenmesini sağlıyor. Burada feedback'i basınç yapıyor. Okul fizik kitaplarının hemen hepsinde resimlerle de açıklanmış olan bu mekanizmadan önce bu iş elle yapılıyordu. Tabii bin bir tehlike, zorluk ve masrafla. Bu ilk buhar maklneleri kömür kuyularındaki suları dışarı pompalamakta kullanılıyordu. Kazanda olusan buhar, pistonu itiyordu. Sürekli itmenin önlenmesi için kazana bir musluktan biraz soğuk su alınıyordu (elle). Bu yolla buhar biraz soğuyor, itiş gücünü yitiriyordu. Yeni alınan su tekrar ısıpınca piston bir daha itiliyordu. Tabii iki itme arasında, pistonu, hava basıncı eski haline getiriyordu. Kısaca; su, tekrar tekrar ısıtılıp soğutuluyordu. Şunu da ekleyeyim: Feedback, pozitif ve negatif biçimlerde oluyor. Depoda azalan suyu şamandıranın çoğaltması, mutfaktaki elektrik fırınının aşırı ısınmasını önleyen mekanizma "negatif feedback" oluyor. Çünkü bunda mekanizma ters çalışıyor: Azalan suyu çoğaltıyor, çoğalan sıcaklığı azaltıyor. Buharlı lokomotiflerde de "negatif feedback" var. Buna karşılık, doğru çaktığınızı gördüğünüz çiviyi birkaç çekiç darbesiyle daha iyice mıhlamanız "pozitif feedback" oluyor. Bugün otomatik makineler hızla artıyor. Bu nedenle mühendislikte "feedback", gittikçe önem kazanıyor. Amaç, makinelerin, insan müdahalesi olmadan, mümkün olduğu kadar uzun bir süre kendi işlerini kendilerinin görmesi. Kişisel işlerini kendisi yapamayan bir insan nasıl toplumun, yakınlarının başına dert oluyorsa otomatik çalışamayan bir makine de otomatiğe göre verimsiz oluyor, daha çok ernek ve masraf istiyor. D vt S)2C£ ARAMH FAHK NEHİfi. ? Geçen haftanın çözümü (Yaya ya da arabayla) Araba yolda mühendise rastlamasaydı, istasyondp 8.30'da olacaktı. Mühendis fabrıkaya her zamankinden 10 dakika önce vardıgına ve bu süre de arabanın istasyona gidip aynı noktaya yeniden dönmesi gerekli zamana eşit olduğuna göre. mühendisin servis arabasıyla saat 8.25'te karşılaşmış olması gerekir. sun Anadol İstanbul, Ayse Tokat İstanbul, Fadlme Kalhan Manisa, Oöksel Bahar Eskişehir, Erkan Tekes Diyarbakır, Nuretiln Ertem • Malatya, Engln Atlk İstanbul, Alev Onan izmir, Harlka Bıçkıcıoğlu • Ankara. Mlthat bhan Muğla, Oguz Aldemlr Antalya, Osman Karademlrier Bursa. Fark var mı? Tüm araştırmalarda olduğu gibi burada da istatlksel olarak geçerli olan "doğru" bulunmuş. Belirgin bir çoğunluk "soldakinin perçemi var, öbürünün yok" demiş. Herhalde herkes, kafasına geçırdiğı şeylerın farklılığını görmüş, ama diğer farklılığı bıldirmiş. Bu arada aslında yüz ifadesinin farklılığı var. Kazanan okuyucular Haykan Engln Kırklareli, Celal Saraçoğlu Aydın, Faika Emre Ankara, Adnan Deral istanbul, Sultan Deglrmencloglu Adapazarı, Flkrl Hafız • istanbul, Ayse Kurrt istanbul, Saygı Nalbantoğlu Erzlncan, Ay