Katalog

UZAY DOÖ A Deniz dibinde astronot eğitimi Çevin: Kerem Çankoçak Denizaltı araştırmalarının en genişi COM£X, geleceğin uydu istasyonu Colombus'da çalışacak insanların eğitimi için kullanılıyor. Uzay ve derin deniz çukurları, insanoğlu için aynı mücadele alanları. nsanlar, uzayda ya da deniz dıbınde, kendılerını aşırı basınç ve soğuktan koruyacak aletler, elbıseler olmadan yaşayamazlar Gezegenler arası uzayda basınç sıfırdır Denızaltında ıse heı on metrede bır neredeyse bır atmosfer artar Kabınınden çıkan bır astronot ya da denızaltısını terk eden bır dalgıç, dunya yuzunde hıç karşılaşmadığı, olağanustu#koşullarla yuz yuze gelır Uzay elbısesı ıçınde astronot, yaklaşık 300 mıhbarlık (dunya uzerındekı basıncın uçte bır daha azı) bır basınca maruz kalır Bu basınç, hava geçırmeyen elbısesının şışırılmesıyle sağlanır Boylece, astronotun hareket olanağı artar Daha fazla basınç, havanın elbısenın eklem yerlerınden kaçmasına neden olabılır Dalgıç ıse, denızın 300400 metre altındayken, atmosfer basıncının 3040 katı basınçla karşı karşıyadır I ikı durumda da, ıster aşırı yuksek basınç, ıster aşırı duşuk basınç söz konusuyken, fızyolojık sorunlar aynıdır, basınç famlılığı aynı şeyı, yanı, solunan gazların kandakı çozunurluğunu etkıler Bır gazın sıvı ıçındekı çozunurluğu (doygunluk oranı), basınçla doğru orantılıdır 30 barlık basınç altındakı dalgıcın kanı, normal şartlardakının çok çok ustunde bır mıktarda çözulmuş gaz ıçerır Dolayısıyla dalgıcın soluduğu havadakı oksıjen oranının duşurulmesı gerekır Dığer yandan astronot, EVA (taşıt dışı etkınlık) konumunda, yanı uzay aracının dışında, boşluktayken, 0,3 mılibarlık basınç altında, boğularak olme tehlikesiyle karşı karşıyadır Çunku, bu kadar duşuk basınç altında çözunen oksıjen yaşayabılmesı ıçın yeterlı değıldır Burada ışın ıçıne "kısml basınç" kavramı glriyor Kısmi basınç, bir gaz karışımı ıçınde bulunan tek bır gazın, bu karışımın toplam hacmıne sahıp bır kap ıçinde yalnız başına bulunduğunda (aynı sıcaklıkta) yaptığı basınçtır Deniz yuzeyındekı yaklaşık 1000 mılibarlık basınç altında, havanın % 30'u oksıjendır, yanı yaşam ıçın gereklı olan kısmı oksıjen basıncı 300 mılıbardır Denızın 300 metre altındakı bır dalgıç ıçın % 1 oramnda oksljen ıçeren bır gaz karışımı gerekır Aynı şekılde, 300 mılibarlık basınç altındaki astronota, yaşayabılmesi İçin saf oksijen verilmesi gerekır Ama, asıl zorluk, farklı basınçlar arası geçıştır Duşuk basınçtan, yuksek basınca hızlı geçış o kadar tehlıkelı olmasa da, bunun tersı durumunda vurgun tehlıkesı vardır Bır basınç duzeyınden dığerıne hız la geçıldığı zaman, kanda ya da dokularda gaz kabarcıkları oluşur Basınç duştuğu zaman, daha önce çözulmuş bulunan bır mıktar gaz, kanda kabarcıklar meydana getırerek yenıden gaz halıne gelır Bu kabarcıklar beyıne ya da xalbe ulaşaraK, vucutta, ölume kadar varan hasarlar meydana getırırler 12 Basınç farklılığının etkisi Bu olayı, bır gazoz şışesını açarak, gözumuzle görebılırız Gazoz şışesının kapağı kapalıyken, ıçındekı basınç şışe dışındakı basınçtan daha tazladır Bu nedenle, şışenın ıçındekı gaz sıvıda çözunuk halde bulunmaktadır Kapak açılınca basınç duşer ve bununla doğru orantıh olarak doygunluk oranı azalır Sonuçta, gazozun ıçınde gaz kabarcıkları oluşur Basınç değışımınden dogan tehlıkelerı ortadan kaldırmak ıçın gerek astronotlar, gerek dalgıçlar, çok sıkı kurallara uymak zorundadır Astronotun, dunya atmosferının basıncından sonra, Lzaydakı duşuk basınca alışması ıçın saatlerce suren uyum surecı geçırmesı gerekır Deniz altında, 300 metrede gunlerce kalan dalgıç da, yuzeydekı basınca bırkaç hafta sonra alışabılır Tehlıkelerı önlemek amacıyla, dalgıçlar ve astronotlar, kandakı gaz kabarcıklarını saptayan, toplardamarlarına yakın bır yere yerleştırılmış aletler kullanırlar Gazoz şişesi örneği değll, dalgıçlarda daha fazladır. Astronotlar dunyadan çok uzaklarda da bulunsalar, acıl bır durumda, bır ıkı saat ıçınde gerı dönebılırler Oysa dalgıçlar, dunyaya mesafe olarak daha yakın da olsalar, dunyaya dönuşu, çok daha uzun bır zamanda gerçekleştırebılırler Yuksek basınçta geçırdıklerı 6ureyle orantılı olarak, basınç odasında, yuzey basıncına alışmaları ıçın, bazen haftalarca beklemek zorunda kalırlar Aksı takdırde, yaşamları tehlıkeye gırebılır Denizaltı dunyası ıle uzayın araştırılması, aynı mekanık guçluklerı beraberınde getırır Uzayda yerçekımı çok çok kuçulduğu gıbı, denızaltında da, Arslmed ılkesıne gore, ağırlık azalır Bu benzerlikten dolayı, uzay araçları genelllkle, su altında denenlrler. Kendı ağırlığını kaybetmış bır vucut, normal ışlevlerını yerıne getırmekte guçluk çeker Bu guçluğu yenmek ıçın robotlar önerılse de, hıçbır zaman ınsandan vazgeçılemeyeceğı keslndır Bu yuzden, gerek yerçekımsız ortama gerek yuksek basınca ınsanları hazırlamak, uzay ve denizaltı araştırmacıları ıçın ılk hedeflerden bırısıdır Insanoğlunun denızaltında araçsız dolaşabıldığı en derin yer şimdilik 300 metre dolaylarındadır Değışık solunum gazları hıdrojen/oksıjen, hıdrojen/oksıjen/helyum gıbı uzerıne yapılan çalışmalar sonucu, bu derınlığın 500600 metreye ka 1 dar ıneceğı tahmın edılmektedır Marsılya dakı COMEX araştırma merkezınde, beyaz farelerl, hıçbır zarar görmeden 2 000 metreye ındırmeyi başardılar Ama, insanın sınırları henuz bılınmıyor Manyetik sapmalar göçmen kuşları tedirgin ediyor G İnsan ve 300 metre Nasıl dalgıçların yenmek zorunda oldukları guçluk derinllkse, astronotlarınkı de zamandır. İnsanların uzak gezegenlere Psikolojik bunalım gıtmek ıçın geçırmelerı gereken bırıkı yıl boyunca, yerçeklmslz ortama nasıl alıÇalıştıkları ortam yuzunden, dalgıçlar ve şacakları henuz aydınlığa kavuşmamış astronotlar, psikolojik bunalım tehlıkesı al durumda İnsanların geçırdığı evrım botındadır Hem yerlerının darlığı hem yeryunca, organızmaları yerçekımlne göre çekımının olmaması, astronotların çevregelışmıştır Yerçekımsız ortam, butun bu ye uyumunu zorlaştırır Yuksek basınçta evrıme ters duşmektedır, organızmanın ortaya çıkan bırtakım gazlar da, dalgıçlahıç alışkın olmadığı bır durumdur Yerçerın sınır sıstemını etkiler Dunyadan yalıkımsız ortama alışmanın zorluğunun us tılmışlıklarının getırdığı psikolojik gerılım, tune, bır de dunyaya dönuşte yenıden yertahmın edıldığının aksıne, astronotlarda çekımtne alışma zorluğu eklenmektedır 326 gun uzayda kaldıktan sonra dunyaya dönen Yourl Romanenko'nun geçırdığı değışıklıkler, bıze bu konuda önemlı ıpuçları vermıştır Rekortmen astronot, uzun yolculuğu sonucunda uzamıs, zayıflamış, kemlk kaybına uğramıştır. insan vucudundakı kan dolaşımının en hassas noktası, beyınden geçen kısmıdır Buradakı en ufak bır aksaklık, önemlı hasarlara yol açar Oysa, yerçekımsız ortam da kalp, kan dolaşımını sağlamak ıçın çok buyuk kuvvet sarfetmek zorunda değıldır, bu yuzden de tembelleşir. Boylece, beyne ve dığer organlara gönderılen kan mıktarında duzensızlıkler ortaya çıkar Astronotları bu şartlara hazırlamak ıçın, COMEX'de havuz çalışmaları yapılmaktadır Şuphesiz, suyun altındakı ağırlık, uzaydakınden kat kat fazladır ve burada yapı lan çalışmalar tam uzay şartlarını sağlamaz Ancak, yeryuzundekı ağırlığın oldukça altında bır ağırlık elde edıldığınden, suyun altında yerçekımsız ortama yakın koşullar sağlanmaktadır 30'a 20 metre enınde, 10 metre derınlığınde bır havuzda astronotlar uzay koşullarına alışmaya çalışıyorlar Bu astronotlar, Hermes mekığının de dahıl olduğu Colombus uzay programında görev alacaklar Havuzun dı bınde ayrıca, 100 m 3 hacmınde bir boşluk odası da bulunuyor Astronotlar, burada insanın deniz dibinde araçsız dolaşabileceği en denn yer, şımdltık 300 metre Astronot boşluktakı hareket olanaklarını gelıştırme ye çalışacaklar (Science et Vie) eğitimi için ideal bır ortam öçmen k^şların denızcılikle ilgili yeteneklerını anlamak uzere surdurulen araştırmalarda, kuşların yol bulmada yerln manyatlk alanlarım kullandıkları göruşu buyuk ilgı topladı Isveç'te Lund Unıversitesı'nden çevrebıiımcı Thomas Almerstam, bu varsayımın doğru olması halınde, herhangı bır manyetik sapmanın kuşların yönlerını ve davranışlarını etkıleyebıleceğını öne surdu (Journal of Experımental Bıology, cılt 130 s 63) Bugune degın göçmen kuşlann manyetik fırtınalardan, kendılerını izleyen radarlardan ve kımı zaman da manyetik alanlardan etkılendiklerı bılınıyordu Almerstam, bu varsayımı Orta Isveç'de doğal manyetik sapmanın (anomallnın) bulunduğu Norberg'den geçen kuşları gözlemleyerek bılımsel olarak saptamak ıstedı Ulkenın en genış demir cevherı yataklarının olduğu Norberg bolgesınde toprak sevıyesınden başlayarak yeraltına doğru 2000 metreye kadar uzanan ve 13 yy'dan bu yana ışletılen manyetik ve demır cevheri tabakaları bulunuyor Cevherın bulunduğu alan 12 kılometre uzunluğunda ve bırkaç kılometre enmde Alçak ırtıfada toplam manyetik yoğunluk normalden yüzde 60 oramnda daha yuksek Almerstam her ne kadar göçmen kuşlann çoğunun Norberg sapmasından uzak durmadıklarını ve uzerınden geçerken doğru rotayı ızledıklerını gözlemledıyse de, bazı özgul koşullarda manyetik sapmanın kuşiarın yol bulmalarını etkıledığıne ılışkln belırtıler de vardı Bazı kuşlar manyetik yoğunluğun, manyetik eğımın ve sapmanın yuksek olduğu alçak ırtıfadan uçarken bırdenbıre yönlerınden sapıyorlardı Tedirgin bır şekılde yere konuyorlar ve yenıden havalanmadan önce bulundukları yerde dönuyorlardı Ötekıler uçuş yukseklıklerini bırdenbire değiştırerek, ıki dakika ıçınde 100 metre alçalıyorlardı ve surunun şeklı bozuluyordu Kuşlar bu hareketlerı manyetik sapmanın çok yuksek olduğu durumlarda yapıyorlardı Amsterdam, kuşlann ve ötekı hayvanların manyetik alanları nasıl hissettiklerı hakkındakı bılgımızın çok sınırlı olduğunu ve kuşlann neden bu tepkılerı gösterdıklerı hakkında kesın bulgular olmadığını ılerı suruyor Kuşlann kullandıkları manyetik özellıklerdekı alışılmadık ve kuvvetlı bır değışmeye karşı anı bır tepkı gösterdıklerı ve bunu yandan esen ruzgârın şıddetınde ansızın bır duşuş olduğunu zannederek bundan kaçınmak uzere alçaldıkları sanılıyor Almerstam, göçmen kuşlann pek çoğunun yeryuzu manyetik alanlarındakı beklenmedık bır değışıkiığe karşı hep aynı tepkıyı vererek yollarını değıştırdeklerını saptamış bulunuyor (New Scientlst,