Katalog

ÖKB İ LİM O D AK /renin en eski saati Yıldızı çevresindeki ati hesap edeblllrslnlz. l Birinci yöntemle =30(180+0)= 150 jaat=21.00 = 11.00 15 Osmanlı paletinden bugünün bilim tablosu Reşit Canbeyli Kitap yayınalığının, özellikle kapsamı bakımından bu dergiyi doğrudan ilgilendiren bilim yayıncılığının içinde buTunduğu kriz, daha önceki yazılarda e/e alınmıştı. Bu karamsar fablonun, büyük ölçüde bilime sırtmı çevirmış bir toplumun eski bir 'geleneği'nden kaynaklandığı savını Osmanlı dönemine ıliskin çesitli 'görünfülerle' örneklemek o/anolclı. Tümü A. Adıvar'ın Osmanlı Türklerinde İlim (Remzi Kitabevi, 1982) adlı yapıtından alıniılarla sergi/enece/c bu durum, daha sonraki yazılarda yorumlanacak. Mizar .Alioth = 21.0010.00 ve 11.00+12.00=23.00 Yadaİkinciyöntemle21.00konumuıle jözlenen konum arasındaki açı 30°'dir O lalde saat 21.00 + 30 = 23.00 olarak 15 )ulunur Açıyı parmaklarla ölçmek içın sol elin saret parmağı başlangıcı Dubhede, biişl Merak'ta olacak şekilde kaldınlmalıjır. Sağ elin ışaret parmağıyla yaptığı açı îradığımız açıdır. Birkaç günlük alıştırmadan sonra ise arık parmakların kullanımına da gerek kal•nayacaktır. Her ay Büyukayı'nın yerini bierek ve günlük değışımleri de ekleyerek îçıyı gözünüzle bulabılır ve saati 510 da<ikalık bir hata payıyla öğrenebılırız Yapılan iş yalnızca birkaç gün öncekl belirll bir saat konumu ile gözledlğlniz konum arasındaki açıyı ölçmektlr. Ikt gözlem arasındaki zaman ne kadar kısaysa, sonuç o kadar kesin olacaktır. Dikkat adilirse birinci yöntemde ayın 1 günü ile oir karşılastırma ve günlük sabit düzeltmesı, diğerınde ise birkaç gün önceki konum ile karşılastırma söz konusudur. Sokağa çıktıkça gökyüzüne göz atmak alışkanlığındaysanız, karşılastırma yöntemıyle çok şaşırtıcı sonuçlara varabılırsinız. Büyük bir olasılıkla açık yaz gecelerınde saatiniz olmadığı içın rahatsız olmayacaksınız. D Osmanlı hekimler kan dolaşımını ne zaman öğrendller? "iste bu devirde [17. yüzyıl] bazen Batı eserlerinden, ya ağızdan toplama veya aktarma suretiyle, meydana gelen bu çeşü eserler, aıiık Türkiye'de,bir Bafı tıbbı bulunduğundan haber alınmış olduğunu göstermekle birlikte, hiçbirisinde ne bir sistem ve ne de bir senteze rastlanmadıöı gibi, XVII. yüzyılda Avrupa'da tıbbın ilerlemelerinaen hiçbir habere rastgelinmez; hatta bu eserlerde, Batı yazarlarından yapılan aktarmalara rağmen, başlıca hâkim olan düsünceler Go/enos ve İbni Sina'nın düşünceleridir... Halbuki, Sakızlı bir Rum aileye mensup olan Alexander Mavrocoraato, Italya'nın Padua üniversitesinde tıp tahsilini ikmal ederek, kan dolaşımında akciğerlerin rolü üzerine, Latince bir tez nesretmiştir (Pneumaticon instrumentum circulandi sanguinis, So/ogne 1664...) 150 sayfa kadar tutan bu küçük eserde, yazar büyük bir yetkiyle, önce Hipokrates, Go/enos ve Vesalius'un kan dolasımı üzerine düşüncelerini özetledikfen sonra, W. Harvey'in kan dolaşımını buluşunu açıklayan mejhur De motu cordis adındakı kitabını tartışmaktadır. Yazar Alexander Mavrocordafo, Divanı Hümayun tercümanlığında önemli bir itibar ve nüfuz kazanmıs, Karlofca Anflasması'nın müzakerelerine katılmış ve Sadrazam Köprülü Hüseyin Paşa ve reisülkuffab Rami Efendi'nin yanında üçüncü kisi olarak, devletin en nüfuzlu adamlarından biri kesilmistir. Buna karsılık, hekim olarak, Türkler arasında hiçbir söhrete erişememis, hatta, meslektaşları üzerinde, hiçbir ilmi etki yapmamıstır. Bu ciheti, onun zamanında yazılan eserlerde yeni kan dolasımı teorisine dair bir tek söze bile rast gelememekle, pekdld anlayabiliriz"(s.l35). 1 O (Ocak) Şekıl. 2. Temmuz ayı ıçln 21.00 konumu ve bir örnek. H nmuz) "Tehltkeli" Yapıtlar Nitekim, Adıvar, Harvey'in bu önemli bulusundan (yaklaşık birbuçuk yüzyıllık bir gecikmeyle) ilk kez 1771 'de, Abdülaziz Efendi'nin, ünlü Holandalı hekim Boerhaave'nin bir yapıtından gercekleştirdiği çeviride söz edildiğini belirtir: "En önemlisi, çevirenin bu esenyle, Türkiye'de ve Türk diliyle ilk deifa olarak Harvey'in (Arveiyus) kan dolaşımını kesfinden tam açıklıkla bahsetmiş olmasıdır. Halbuki, kendisiyle asağı yukarı aynı dönemde yaşamış olan [dönemin önde gelen hekimlerinden Abbos] Vesim'in bu önemli buluştan haberi bile olmadığı eserinden anlasılıyor." (s. 798;. Şekll: 1. Yılboyunca Büyukayı'nın 21.00 konumlan. 'Müspet ilimler alanında değilse bile, genef lcültür alanında oldukça parlak bir devrin hikâyesine başlamaaan once, bu devirden hemen önce geçen zomanın düsünce durumunu gösteren, fakat ilk bakışta önemsiz gibı görünen bir olayı anlatmak uygun olacaktır: Avusturyalılarla aramızda geçen bir savaşta, Petervaradin'de şenit düsen (1716) Sadrazam Damat Alı Paşa'nın, yalnız kataloğu 4 cilt tutan kitaplarının müsaderesi için çıkan irade üzerine, bunlar arasında bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarının kütüphanelere vakfı caiz olamayacağına dair Şeyhülislam Ebu Ishak ismail Efendi'nin fetva verdiğini görüyoruz... Bu bize gösteriyor ki, felsete, astronomi, hatta tarihe aıt eserleri makbul ve muteber tutmak söyle dursun, onların genel bir kütüphaneye vakfına bile razı olmayan bir zihniyet, XVIII. yüzyıl basında hâlâ yaşıyordu." (s. 15$). Osmanlıların gerek Bizanslılarla iliskilerinde, gerek 1453'te İstanbul'un fet, hinden sonraki dönemde eski Vunon yapıtlarını inceleme olanaklarına karsın, bu yapıtlardan doğrudan çevırilerin yapılması ve yararlanılması uzun zaman almıstı. Nitekim, Aristoteles'in Fizik'ı ilk kez 18. yüzyılda Yanyalı Esat Efendi tarafından çevrilmişti. Bu yapıtta, 17. yüzyıl basında Batı'da gelıştirilmiş olan teleskop ve mikroskoptan da (yaklaşık yüz yıllık bir gecikmeyle) ilk kez söz edilmekteydi: Esat Efendi... yalnız çeviriyle yetinmemis, açıklamalar yaparak bazı fazla bilgileri katmıstır... Bu ilaveler arasında, çeviri ve mikroskop bile bahis konusu olmuştur ki, Osmanlı Türkiyesi'nde, belki bütün Doğuda, yeni ilmin bu iki en mühim aletinden Arap dilinde ilk defa bahseden Yanyalı Esat Efendi olacaktır." (s. 160). Böylelikle, Aristoteles'in bu yapıtı, Arıstotelesçi evren görüsünün sonunu simgeleyen Principia'nın Newton tarafından 1687'de yayımlanmasından çok daha sonra (hem de Arapça olarak) Osmanlı düşünürlerine sunulmustu. D