Katalog

Bi L İ M TARİ H İ F.Haber: Bir kimyacının tragedyası Odacılık yaptı, buluşuyla mültlmllyoner oldu. Savaş için kimyasal silah üretti. Övüldü. Yerin dibine batırıldı. Karısı kederden intihar etti. Nazilerden kaçtı. Vatan hasretinden öldü. ömer Kuleli Osman Gürel erıyodık çızelgenin sağ tarafında, 5A grubunun bırıncı kutusunda uslu bır element oturur Adı azottur, serbest halde ıken ıkı atomlu molekullerden oluşan ve çoğu kimyasal tepkımeye kayıtsız kalan kendı halınde bır gazdır Gel gör kı bıleşıklerde bağlı halde bulunan azot, yaşamımız ıçın doğrudan ya da dolaylı olarak buyuk önem taşır Nasıl mı? Besınlerımızın, hatta kendı bedenımızın en önemli kesımmı oluşturan proteınler, azotlu bıleşıklerdır Endustrıde gerek proteın uretımı gerekse nıtrık asıt elde edılmesı ya da azotlu gubreler yapımı ıçın temel çıkış maddesı olarak amonyak kullanılır Boya endustnsınden plastıklere, yapay elyaftan fotoğraf kımyasallarına kadar ıçınde azot bulunan yuzlerce urün, amonyağın endustrı koşullarında uretım yöntemını gehştıren Alman kımyacısı Fritz Haber'ın armağanları olarak gorulebılır Frıtz Haber 1868 yılında Breslau'da doğdu Unlu organık kımyacı A W Hofmann'ın öğrencılığını yaptığı Berlin Unıversıtesı Kımya Bölümu'nde okudu Heıdelberg Unıversıtesı, Charlottenburg Teknık Yuksek Okulu gıbı bılım merkezlerınde çalışmalarını surdurdu ve alızarın boyasının bıleşımını yapan Karl Lıebermann'ın yönetımınde pıperonal uzanne hazırladığı tez ıle doktorasını tamamladı Genç kımya doktorunun talıhı bu tarihten sonra ona pek gulmedı Araştırıcı olarak çalışmak ıstıyordu, ama uygun bır kadro bulamadı Önce alkollu ıçkı yapan bır uretım yerınde, daha sonra bır yapay gubre fabrıkasında çalıştı Burada da fazla barınamayınca bır sanatoryumda görev yaptı, Zurıh'e gıderek bır okulda memurluk yaptı Sonunda umarsızhktan babasının boyacı dukkânında satıcılığa soyundu Haber'ın bılım alanında parlaması bu tarıhle başlar Burada yenı gelışen bılım dalı fızıkokımya ıle ılgılendı Hıdrokarbonların yanma ve bozunmaları uzerıne yaptığı deneysel çalışmalarla doçent olduysa da asıl araştırma alanı elektrokımya ıdı "Teknik Elektrokimyanın Kuramsal Temeli" adındakı en kapsamlı kıtabı bır bakıma tum yaşamındakı çalışmalarının temelını oluşturmuştur 1901'de yeteneklı bır kımyacı olan, çocukluk arkadaşı Dr. Clara Immervvahl ıle evlendıkten sonra bılimsel araştırmalarını azot sorunu uzerınde yoğunlaştırdı Azotlu yapay gubreler ıçın ya da nıtrık asıt ıçın temel gırdı Şılı'den gelen ve oldukça pahalıya malolan guherçıleydı (sodyum nıtrat) En bol ve ucuz azot havadaydı, ama onu serbestlığınden koparıp amonyak ıçinde bağlı hale getırmek hıç kolay olmuyordu Bunun ıçın çeşıtlı bıreşım yolları araştırılmaktaydı Haber, ılkın atmosfer basıncı koşullarında, havadakı azot ve hıdrojenden amonyağın oluşma dengesırjı olçtu Deneyler sonunda oyle az amonyak buldu kı bu su recın endustrıye uygulanmasının çok pahalı olacağını anladığı ıçın tasarıyı bır yana bıraktı Berı yandan çağın en seçkın fızıkokımyacısı, Berlin Unıversıtesı profesorlerınden VValter Nernst, Haber'ın yayımladığı deneysel bulguların kendı kuramsal öngorulerıyle uyuşmadığını one surerek amonyak dengesı ıçın farklı ölçumler yayımladı Boylesı bır otorıtenın balyoz gıbı eleştırısı, guvensız bır kışıyı bilım alanından sılebılırdı Haber'ın ıse yalnızca hırsını kamçıladı Genç bılgın yenı deneyler yaparak 200 atmosfer basınç altında amonyak bıreşımının olanaklı görunduğunu ortaya çıkardı O tarıhlerde endustrı ölçeğınde bu basınç görulmuş şey değıldı Buluşun muhendıslık alanına aktarılabılmesı, unlu boya tröstu I G Farben'ın çekırdeğı olan BASF (Badısche Soda und Anılın Fabrık) yetkılılerının tasarıy la yakından ılgılenmelerı sonunda gerçekleştı Muhendıs Carl Bosch'un ucuz katalızör ve uygun reaktor yapımı araştırmaları sonunda, 1913 yılında gunde 20 ton amonyak ureten ılk tesıs ışletmeye açıldı Gunumuzde teknolojık devrım olarak adlandırdığımız sndustrı patlamasının fıtılı ateşlenmıştı, artık bol ve ucuz yapay gubre her yerde yapılabılecektı BASF fırmasıyla yaptığı sözleşmede uretılen her kılogram amonyak başına bır fenık almayı kabul ettıren Haber, buluşuyla kısa surede multımılyoner oldu Şansı artık donmuştu Dunyanın dort bucağından bılım adamları onun yanında çalışmak ıçın Almanya'ya akın edıyorlardı Yenı kurulan Kaıser VVılhelm Enstıtusu'nde Fızıkokımya ve Elektrokımya Enstıtusu'nun başına getırılen Haber, ulke çapında populer olmuştu Şan, şohret, para, mevkı, her şey umulmayacak boyutlara varmıştı kı 1914 yılının guzunde savaş patladı Alman genelkurmayı savaşın en çok bır yıl ıçınde sonuçlanacağını sanıyordu Bu yuzden muhımmat stokları ılk altı ay ıçınde hızla erıyınce yetkılıler telaşlandılar Barut yapımında Şılı guherçılesı kullanılıyorüu Guney Amerıka, Ingılız donanmasının ablukası altında kalınca Almanlar ne yapacaklarını şaşırdılar, ingılız savaş gemılerıne, Falkland adalarındakı uslere saldırdılar, ama nafıle Cephane yokluğundan ne P redeyse yılı dolmadan savaş bıtecektı1 I G Farben tröstu hızla devreye gırdı Amonyak ureten fabrıkalar pamuk barutu, dınamıt, TNT gıbı patlayıcıların uretımı ıçın gereklı nıtrık asıdı ureterek cephane kıtlığımn önune geçtıler Obur yandan yenı savaş araçları da gelıştırıldı Duşmanı yalnız mermı ve bombalarla yok etmek yetmedığınden bır de kimyasal gazlarla zehırleme ve öldurme yolları sahneye çıktı Bır sıvılın ışlerıne karışmasından hoşlanmadıkları halde Prusyalı generaller bu ışı ustlenebılecek tek kışı olan Haber'e başvurmak zorunda kaidılar Bağnaz bır yurtsever olan buyuk kımyacı da onerılen gorevı buyuk bır ıstekle kabullendı Gereklı hazıılıkları tamamladıktan sonra 1915 yılının bır bahar akşamı Belçıka'dakı Ypres kasabası yakınlarındakı cephede duşman sıperlerıne 6000 adet gaz tupunden 180 ton klor gazını boşaltarak yarışı başlattı Fosgen gazı savaşı Fransız ve Ingılızler, kimyasal zehırlı gaz saldırısına sektırmeden aynı yanıtı verdıler Karşılıklı klorlama bır sure sonra yıl sonunda gene aynı sıperlerde ıkı tarafın bırbırıne çok daha tehlıkelı fosgen gazı atmasına kadar surdu Fosgen öldurucu, renksız bır gazdır Cığerlerde su toplanmasına yol açar Kimyasal savaş tırmandıkça tırmandı 1917'de turp, sarmısak ve hardal kokusuna benzeyen ve bu yuzden hardal gazı olarak adlandırılan yağlı bır sıvı sıperlere atılmaya başlandı Kolayca uçup kaybolmadığı ıçın kalıcı etkısı çok daha fazla ıdı Yalnızca tum solunum yollarının ağır zedelenme ve kanamalarına neden olmakla kalmıyor, korluk, ağır derı kabartı ve yaraları açıyor ve olumune neden olujrrdu Bılınen en tehlıkelı zehırler ınsan kobaylar uzerınde boyle denenırken, Almanya ıçınde ve dışında kimyasal savaş yöntemlerı ve sorumluları kamuoyunun ağır tepkı ve eleştırılerıyle karşılanıyordu Doğaldır kı eleştırılerın boy hedeflerının başında Haber gelıyordu O ıse kimyasal savaşın alışılmış bomba ve mermılerle adam oldurmekten daha az ınsansal olmadığını ve onemlı olan etkısının psıkolojık yani korkudan ıbaret olduğunu savunuyordu Amonyak bıreşımını gerçekleştırdığı gerekçesıyle 1918 yılının Nobel klmya ödülünün Haber'e verilmesi protestoları doruğa çıkardı Tepkılerın yoğunluğu öylesıne etkındı kı bu zehırlı gaz projesını bırakması ıçın elınden gelenı yapan Dr. Clara Haber, kocasının boyle bır konudakı vurdum duymazlığından buyuk bır duş kırıklığına ugradı ve duyduğu acıya dayanamayarak İntihar ettl!.. 1933'te Nazı'ler ıktıdara geldıler insansal olan her şeye duşman olan ve çurumuş, kof değerlerın uzerıne kurulan bu sistem sanat ve duşün alanı yanında bılim alanına da el attı 1933 yılının nisan ayında, enstıtusunde çalışan Yahudılerı ışten atması ıstendığınde Haber'ln yanıtı şu olmuştu "Ben, kırk yılı aşkın suredır bırlıkte çalışacağım kışılerı zekâ ve karakterlerıne göre seçmekteyım, buyukannelerinın kımliğine bakarak değıl " Bu dırenışı bır ışe yaramadığı gıbı kendı başını da derde soktu Doğrusunu ıstersenız kendısı de Yahudı kokenlıydı Babası Yahudı cemaatınden kopmuş, Almanlaşmıştı Haber de dınıne bağlı değıldı, hatta Karlsruhe'de ıken bır Protestan kılısesine kendısını vaftız bıle ettırmıştı Tozdan dumandan ferman okunmadığı o yıllarda, bır zamanların buyuk kahraman yurtseverı artık yalnızca "Yahudı Haber" oluverdı ve çok sevdiğı vatanından kaçmak zorunda kaldı Yakın dostu Carl Bosch Hıtler'e başvurarak "Yahudilerin kovulmasıyla Alman bılı minin yuz yıl gerı kalacağını" soyledığınde Gührer'den aldığı yanıt şu olmuştu "Ne yapalım, biz de yuzyıl fizlk ve kimyasız ıdare ederızl.." (Jnce Ingıltere ye gıden Haber burada pek sıcak karşılanmadı Onun kimyasal savaşın önderlığını yaptığını unutmayan unlu fızıkçı E. Rutherford elını sıkmak zorunda kalmamak ıçın ortak çağrıldıkları yerlere gıtmıyordu Haber, hıç olmazsa yurduna yakın olmak için 1934 yılında Isvıçre'ye göçtu Aynı yıl dayanılmaz bır vatan hasretıyle orada öldu Bır ınsanın yaşamında Haber'ınkı gıbı buyuk zıtlıklara zor rastlanır Bır araştırmasının urunu ona Nobel Ödulu kazandırırken, bır başkasının sonuçları bınlerce ölum ve sakatlanmaya yol açmıştı Göklere çıkarıldı ve yerın dıbıne sokuldu Her şeye sahıp oldu ve her şeyını yıtırdı n