Katalog

Bİ L G İ SAYAR Körlere yeni ufuklar Bilgisayar teknolojisi, körlere, toplumda daha saygın bir meslek edinmeleri için gerekli ortamı yarattı. M.Emİn Demirci Eğltlm Uzmanı, Körler Federasyonu Eğitim Sekreteri şitli amaçlar için normal yazıdaki simgelere karşılık olarak kullanılmasına dayalı bir yazıdır. Resım kartonu kalınlığındaki "kâğıt"ın bu amaç için hazırlanmış şablon (tablet) üzerinde sabitleştırildikten sonra ucu iğneden biraz kalın bir "kalem"le basılarak ıstenen noktaların kabartılması ya da bu iş için üretilmış yalnızca altı noktayı basan tuşları bulunan bir "daktilo" ile yazılır. Tablet ve daktiloların bugün çok çeşitli tipleri değişik amaçlar için kullanılmaktadır. İlk üretılen daktilolar hemen hemen tamamiyle metal parçalardan oluşurken yeni modellerde geİişen teknolojiye uygun olarak daha sessiz ve daha hafif olması için ağırlıklı şekilde plastik malzeme kullanılmaktadır. Bilgisayar ve çağdaş teknoloji I letişim özürlüler arasında görme özürlülerin önemli bir yeri vardır. Görmeyenlerin ıletişim sorunu nesnelerin değişik özellıklerini taşıyan görüntülerin görme sistemindeki herhangi bir bozukluk ya da yetersizlik nedeniyle beyine ulaşamamasıyla sınırlı kalmaz. Zaman ıçınde görsel dünyadan yeterince yararlanamama, kişlnin düşünme ve karar verme mekanizmasında kararsızlığa, çekıngenlığe yol açabildiği gibi, genellikle daha az fiziksel hareketin yer aldığı bir günlük yaşantı sürer olmasına, çevresindeki görenlerın çokça kullandığı görsel imgeleri kullanamama nedeniyle gerıye kalan dört duyu arasında zihnin sağladığı eşgüdümle bilgi toplama, özel yöntem, araç ve gerecin gereksinildiği, bir noktada sorunları farklı çözmeye dayalı bir yaşam biçimine yol açabilir. lerek hoparlörden dışarı verilmektedir. İlk modelleri sınırlı bir sözcük dağarcığı ile yalnızca İngilızce yazıları okurken bugün okuyabildiği dil sayısı 6'ya çıkmış ve hatasız telaffuz edebildiği sözcük sayısı 10 binlerle ıfade edilir olmuştur. Okuyucuya düşen iş yalnızca sayfaları çevırmekten ibarettir. Çok sayıdaki kontrol düğmelennı kullanarak bir yeri yeniden okutmak, atlamak, heceletmek gibi okuma sırasında başvurulan her fonksıyonu yerine getirebilmektedir. Dağarcığında bulunmayan bir sözcükle karşılaştığında kendiliğinden hecelemektedir. Makinenin okuma hızı dakikada 200 sözcüğe kadar çıkabilmektedir. Bu makineye "Kurzvveıl Reading Machine" ya da kısa adıyla " K R M " denır. Günümüzdeki fiyatı 20.000 dolar civarıdır. Programcı körler Mıkroışlemcilerin bir anda bilgisayar piyasasını kaplamasından hemen sonra körlerin de çeşitli özel araçlar edınerek bu alandan kendılerıne düşen payı almaları mümkün olmuştur. Bilgisayar olarak yalnızca büyük tipte "Mainframe" bilgisayarların bulunduğu 196O'lı ve özellikle 1970'li yıllarda körler de bilgisayara ilgi duymuş, gerekli eğıtimden geçerek başarılı bilgisayar programcıları olarak çalışma yaşamına girmiştir. Endüstri toplumunun dinamiği içinde önemini yitiren bazı Bilgisayar yardımcı rolde Son yıllarda tanık olunan bilgisayar teknolojisinde akıl almaz gelişmeler kabartma yazı makinelerinde de etkisini göstermekte gecikmemiştir. Bu tip aletlerin ilk kayda değer örneği bir analog elektronik ürünü olan normal yazı okuma aletidir. Optacon adı verilen bu Yardımcı araçlar Körler, ışığı bile fark etmeyenlerden iri puntolu yazıları okuyabilen, sınıxı ülkeden ülkeye değişen az görenlere kadar geniş bir insan grubu oluşturur. Her derecedeki görme bozukluğu olan insanın gerekseneceği ek araç gereç farklıdır, Üstelık görme bozukluğunun karakteri de çeşitlilik gösterdiğinden önerilebilecek yardımcı araçlarda da bellı bir değişkenlik gözlenir. Gözün tüm işlevlerini yerine getirebilen tek bir aygıt yapılabilmesi bugünkü teknolojik evre göz önüne alındığında yakın bir gelecekte pek mümkün görülmemektedir. Bu araçlar tek tek ele alındığında hiç görmeyen bir kimsenın çok sınırlı bir alandaki görsel imgelerı gerıye kalan dört duyudan birinin anlayabileceği hale getirebilir ancak. Az görenler içln ise bu tip araçlar az görenin sahip olduğu görme artığını güçlendirici, keskınleştirici bir işlev görür. Normal yazı ile basılmış malzeme ve el yazılannın okunması, rahatça gıdıp gelme, günlük yaşantının en az görenler kadar aksamadan yürütülmesi, ev işlerının kabul edılebı lir ölçülerde kolay yapılması, toplumda geçerli bir meslek edinme ve verımli çalışabılme, görmeyen ınsanların bazı özel araçları gereksindiği başlıca problemli alanlardır. Günümüz teknolojisinin bu alanda ne tür özelliği olan araçları ortaya çıkardığını özetler halinde ele alarak sunmakta yarar görüyoruz. Bilgisayar eklentisi olan "konuşan" aygıt ların sözcük dağarcığı önceleri yalnızca birkaç yüz sözcükten oluşurken, yeni tip aygıtların sözcük kapasitesi daha geniştır. Konuşan aygıtlar sadece bilgisayara kaydedilmiş veya bilgisayarın ürettiği metirHeri okumakla sınırlıdır. Bu tip aygıtlara belki de en iyi örneklerden birı IBM firmasının 1982'de piyasaya sürdüğü "Talking Terminal" (Konuşan Termınal) ıdir. 7.000 dolar civarında olan bu termınal kendi başına bir bilgisayardır ve ekrana yazılan verileri seslı okuyarak bu vo rileri giren kimsenın gerekli düzeltmeleri anında yapabilmesine olanak sağlamaktadır Ayrıca bilgisayar çıktılarını da sözcük dağarcığı elverdiği oranda okumaktadır. Konuşan aygıtlarda bilgisayarın işlemlerını yaptığı kendi programından ayrı olarak bilgisayardan gelen sinyalleri harflere ve sözcüklere donüştüren bir tercüme programı bulunur Bu tercüme programları gitgide gelişip çeşitlendikçe bilgisayarla çalışan körlerin işi de buna koşut olarak kolaylaşmaktadır. Tercüme programlarının çoğu ingilızce olduğu ve konuşan aygıtların konuşması genellikle ingilizceye göre ayarlandığı için bugün bu ala na ilgi duyan bir körün temel bir bilgisayar İngilizcesi bilmesi gereklidir Başka diller için de tercüme programları hazırlanmaktadır. Fakat henüz Türkçede kullanılabilecek böyle bir program geliştirilmemiştir. Bilgisayar teknolojısındekı hızlı gelişmeye koşut olarak kabartma yazının yazılış yöntemlerini ele aldığımız bölümde özellıklerine yer verilen "Braille Daktılo"larının yapımında da önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Aynı zamanda kabartma bilgiyazıcı (Printer) olarak da kullanılabilen bu araçlar genellikle elde taşınabilir. 6 tuşlu ve tamamen sessiz, bilgılerin kabartma harfler olarak elek' tronik simgelerle kasete ya da diskete kaydedildiği, her türlü sözcük işlem (WordProcessing) fonksiyonunu yapmaya uygundur. Bu araçlardan bazıları doğrudan doğruya yazıları otomatık olarak kabartmaya yazarken, bazıları da "Soft Braille" denilen kâğıt kullanmadan kabartma yazı üretilen bir sisteme göre çalışır. "Soft Braille" bilgisayara girilen bilgiler veya bilgisayar çıktıları kâğıt üzerinde yazılarak son şeklini almadan önce bilgisayarı kullanan kişinin yazılanları kontrol edebilmesi, böylece gerekli düzeltmeleri yapabilmesini sağlar. Kâğıt kullanmayan bu aygıtların üstünde markasına göre 2040 kabartma yazı selı (deliği) yer alır. Her selde 6 noktanın değişik kombinasyonlarını elde ederek üzerinde geçmekte olan parmağa hıssettirecek şekilde iğneler bulunur. Görmeyen kimse okuyarak satır sonuna geldigınde satır başına geçene kadar yeni satır belirmiş olur. Yani, gören bir kimse için bilgisayarda ekran ne ise, "Soft Braille" de bir kör için aşağı yukarı odur. "Soft Braille" sistemı ile çalışan bilgisayarların en çok bilineni bir Amerikan firmasının ürettiği VersaBrailledır. Yaklaşık 5 kilogram ağırlığındaki bu aygıtın fiyatı yaklaşık 6.000 dolardır. C60'lık bir kasete yaklaşık 250 kltap sayfası dolusu metin kaydedilebilır. Bu alanda VersaBraille'den başka kabartma yazı girilerek bilgıyazıcıdan normal yazı olarak almak veya tersini yapmak, normal yazı girerek yapay ses aygıtı ile konuşma olarak duymak veya sınırlı da olsa bunun tersini yapmak bugün için mümkündür. Klasik Amerikan modeli kabartma yazı daktilosunun altına yerleştirilecek "Braille N Print" adı verilen bir eklenti aygıt ile kabartma alfabe ile girilen veriler anında normal yazıya çevrilebilmektedir. Yine içinde bulunduğumuz yıl piyasaya çıkan "Braille N Speak" adındaki bir araç ise yine kabartma tuşlarla girilen, bir yandan hafızaya alınırken aynı anda da konuşan aygıttan ses olarak çıkmaktadır. Yazının bir şekilden başka bir şekile çevrilmesi için de özel tercüme programları geliştlrllmiştir. Normal yazıyı kabartma yazıyaçevirmede kullanılan bilgisayar programları öylesine gelişmiştir ki, kabartma bilgıyazıcının bugün özellikle Ingılizcede kullanılan hece ve sözcük kısaltmalarını hata payı çok düşük olarak yazabilmesine elverişlidir. Kabartma yazı Rönesansla hızlanan bılginin toplumsallaşması, sonradan ortaya çıkan bir dizi teknik buluşun basılı yayın üretiminde kullanılması, zaman içinde görenler ve körler arasında bilgi edinme yönünden gitgide derin^ leşen bir uçurum oluşturunca körlerın bılgiye, okunacak malzemeye ulaşmada geri düşmelerinin önüne geçmenin çareleri aranmaya başlamıştır. 1852'de bir Fransız körü (Louis Brallle) tarafından şimdi körlerin yazısı olan kabartma yazı (Braille) bulunana dek genellıkle görenlerin körler için geliştlrdiğl çoklukla normal yazı kökenli bir takım yazı denemelenne rastlanır. Braille alfabesinın bulunuşu körler eğitiminde, bilgi edinmelerinde önemli bir kilometre taşı olmuştur. Normal yazı, bir gören için neyse, kabartma yazı da bir kör için odur. Bu yazı biçimi körlerin düz yazıya olan gereksinmelerini karşılamaktan başka kendine özgü bir mantık içerisinde her türlü müzik, bilimsel ve matematik yazımına da elverişli bir nitelik taşır. Alt alta üçer noktası bulunan iki sıranın oluşturduğu toplam altı kabarık noktadan meydana gelen bir selden hücre (körler buna bir dellk derler) türetilen 63 simgenin çe Körler İçln özel •Ekranlı' Bilgisayar Federal Almanya'da AEGTelefunken'in gellştirdiği özel 'ekranlı' bir bilgisayar sisteml, körlerin bilgisayar kullanımına kolaylık getiriyor. Sistem, bilgisayarın monitöre yansıttığı bllgllerl 40 harf kapasiteli özel bir ekranda kabartma yazıya dönüştürebilmekte. cihazda 30 gram ağırlığında bir minik kamera özel bir kablo ile yaklaşık 1.5 kilogram ağırlığında, içinde elektronik devrelerin ve okuyanın sol isaret parmağını koyabileceği 144 iğnenin bulunduğu bir dokunma yüzeyinin yanı sıra bir şarj edilebllen pil yer alır. Kameraya yerleştirilmış 144 fotoselin her biri okuyucunun sol işaret parmağının altında bulunan iğnelerden birine bağlıdır ve böylece kameranın hareket ettirilmesiyle "görülen" harfler dokunma yüzeyinde iğnelerin yükselerek yüksek frekansta tıtreşmesiyle normal harfler dokunma ile hissedilebilir duruma gelir. Basılı materyal ve daktilo yazıları Optacon yardımıyla okunabilmektedir. sektörlerde işlerini kaybeden körleri ekonomi içinde daha fazla önem kazanan yeni alanlarda çalışmaya uygun şekilde eğitmek suretiyle bilgisayar programcısı, büro elemanı, fizyoterapist, santral operatörü, metal ve plastik işlerıne vb. yönellmek günümüzün endüstri ülkelerinin körlerin istihdamındaizlediği temel politikadır. Öncelerı genellıkle gören yardımcılarla çalışan kör bilgisayar programcıları zaman içinde kendi başına çalışabılecekleri, yukanda sözü edilen Optaconun yanı sıra yeni bazı araç gerece de kavuşmuşlardır. Büyük bilgisayarlarda yaygın olarak kartın kullanıldığı zamanlarda körlerin yararlandığı özel bir kart basma makinesi, daha sonra yapay ses teknolojisindeki gelişmelerin sonucu olarak piyasaya sürülen bilgisayara bağlanabılen çeşitli "konuşan" cihaz bu tur araç gereç arasında yer alır. Yapay bir sesle "konuşan" aygıtlar önceleri üreticileri tarafından görenler için bir fantezı olarak düşünülmüş ve piyasaya sürülmüşken, sonraları bu araçlardan daha çok körlerin yararlandığı fark edilmiştir. 6 dllde çevlrl Optacondan yaklaşık 5 yıl sonra 1977'de piyasaya sürülen daha gelişmiş bir okuma aygıtı ise temel olarak okuduklarını konuşmaya çeviren bilgisayardır. Çok gelişmiş optik okuyucusuyla bilgisayar diline çevrilen bir metin makınede bulunan bir tercüme programı tarafından konuşma haline dönüştürü D«vamı gslecek hafta