Katalog

Bl L İ M KÜLTÜR Uzayda kara delikler Kara delikler, flzlk yasalannın hlçblrinln Işlemedlğl gök cİ8İmleıidlr. Kara dellklerl bugüne kadar gören olmamıstır. Bunların varlığı başka bellrtTlerle saptanmıştır. VehbiBelgil güneş tutulması sırasında, Krallık Astronomı Akademısı (Londra'da) tarafından kanıtlanmıştır Bır gök cısmının kara delıkleşıp görunmez hale gelmesınden sonra olay yerınde bır plazma bulutu görünmektedır (Plazma bulutu, yuksek sıcaklık nedenıyle atomlarından kopmuş ve uzaklaşmış elektronlardan oluşan buluttur) Kara delık halıne gelen bır gök cısmı bır Xlşını kaynağı hallne de gelir Yutulanlar ne oluyor yakın yıldızlara gelır Çunkü, Guneşın uzerıne duşup ıçınde kaybolan gezegenler, guneşın hem kutlesını, hem çekım gucunu daha da arttırır Ancak, bu yenı kutlelerın eklenmesi, guneşın uzerındekı ağırlığı dayanılmaz dereceye çıkarır O zaman, ıç dengesı esasen bozulmuş olan guneş, uzerıne fazla kat çık.lan bir yapı gıbı, kendı uzerıne çokmeye başlar Guneş, bu andan başlayarak kuçulme, yoğunlaşma, çekımını tyıce arttırma yoluna gırer Elde sıkılan bır kucak karın kuçülerek sert bır kartopu halıne gelmesı gıbı Bu andan sonra, guneş, yakınında, uzağında bulunan butün cislmlerı ve uzay tozlarını, hatta, yuz mılyarlarca yıldızları ıle galaksılerı bıle yutmaya başlayan bır dev şeklını alır Çekım gucu bır ara o kadar şıddetlenır kı, guneş, kendı ışığını bıle bırakmaz Kara delıklerı bugune kadar gören olmamıştır Bunların varlığı başka belirtılerle saptanmıştır Japonlar bır kaç ay önce bır fuze fırlatarak kara delikler U zayda kara delık kavramı Astronomıde son 4050 yıl ıçınde yer almıştır Fakat, bu yerını gıttıkçe geniştetmektedır Çunku evrenın yaradılış sırları bu ılginç kavramda yatıyor • Uzayda delık hem de kara delık kavramı birçok bakımlardan akla ters duşuyor Bırıncı terslık ' delık" kavramından gelıyor Sözlukler, delığı, dar aralık dıye tanımlar Hatta, delık, bıraz da yuvarlak olur Bu durumda sonsuz bır boşluk olan uzayda bir delığın bulunması dklın kolay alamayacağı bır şey gıbı gorunuyor • Ikıncı terslık, "kara"lık kavramında Bıldığımız gıbı, uzay sonsuz bır kara perde durumunda Bu karalık ortasında sadece yıldızlar, gezegenler parıldıyor Bunlann dışındakı her şey sımsıyah Ve sız, bu sıyahlık ıçınde sıyah bır delık olduğunu söyluyorsunuz Koylumüz, olmayacak zamanda yapılması ıstenen ış ıçın, "Dam kara, dombay kara, çık gece vaktı, dombay ara" der (Dombay manda) Durum bunu anımsatıyor En guçlu teleskopların bıle görmekte guçluk çektıklerı yıldızlar, gaîaksıler dururken, sız, kapkara gökyuzunde kara delikler görduğunuzu ılerı surebılıyorsunuz "Kara delikler", yutucu uzay uçurumları olarak da tanımlanmıştır Burada da aynı terslıklerle karşılaşıyoruz Uzay taştan topraktan oluşmadığına gore uçurumlu da olamaz Yutuculuk ıçın de, yutan, kendıne doğru çeken bır cısmın olması gerekır Görunurde bdyle bır şey de yoktur • Kara delikler konusunda aklı kurcalayan başka bır konu da bunların yuttukları soylenen şeylerın ne olduklarıdır Şımdı konuyu bu uç noktadan ınceleyelım Uzayda delık kavramı "yutucu'Muk kavramı ıle eş anlamlı oluyor Burada delıkten maksat, çekım odağıdır Uzayın bır yerınde bırden belıren anormal derecede guçlu bır çekım kaynağı gelıyor Bu anlamda kara delıklerın ılk kuramcısı Eınsteın olmuştur Fıkrımızı, guneş aılesıne uygulayarak daha kolaylıkla anlatabılırız Guneş kumesının, ortasında guneş, çevresınde de 9 gezegen vardır Bunlar, çekım gucu ıle guneşe bağlıdırlar Fakat gezegenler bu çekıme, karşı tepkı ıle cevap verdıklerınden, hıçbırısı anormal olarak guneşın uzerıne duşmez Şımdı, guneşın çekım gucunun, herhangı bır nedenle, bırden, anormal derecede arttığını duşunelım O zaman, gezegenler, başta Merkurı olmak uzere guneşın uzerıne duşup onun ıçınde kaybolma yoluna gıderler Merkurıyı Venus ıle Dunya, onları da Mars, Jupıter ızlemeye başlar Guneş kumesınde, duşecek gezegen kalmayınca sıra en uzerınde çalışmalara başlamışlardır Tabıı, her şeyden once, bunlann yerlerı kesınlıkle saptanacaktır • Bu konuda aklı kurcalayan başka bır konu, kara deliklerın yuttukları cısımlerın nereye gıttıklerl, ne olduklarıdır Kara delıklerın kendılerı gıbı yuttuklarının akıbetlerı de kuram konusu olmuş bulunuyor Bır kısım bılgınlere göre, yutulan gök cısımlerı, huniden akan su gıbı, başka bır evrene geçip orada yenı bır yaşama kavuşmaktadırlar Bunları puskurten "delık' 'lere "beyaz delık" denmıştır Böyle ıkıncı bır evren var mıdır? Varsa nerededır? Araştırmalar, buluşlar gelıştıkçe bu konuya döneceğımız doğaldır • Yeni bir Süpernova türü mü keşfediliyor? ODTÜ Astronomi Topluluğu olarak +44kadırdekaldı Bununnedeni yıldızın M türü (soğuk yıldız) yerine B türü (sıcak yıldız) olmasıdır Ayrıca Büyük Macellan Bulutu'nda metal azlığı olduğundan metalce zayıf B ust devlerının atmosferlerı M turüneevrımleşemıyor Bu ust devlerın atmosferleri daha yoğun, fotonları tuttuğundan pariaklıkları dahaazdır.patlamanın olduğu doğrultuda bulunan Sandulek 69202 yıldızı ayrıntılı ıncelendığinde aynı doğrultuda ıkı yıldızın daha var olduğu görüldü önce, patiayan yıldızın, bu üç yıldızın en parlağı olduğu sanıldı Çünku bu yıldız kuramsal olarak evriminin son dönemlerını yaşıyordu, bir ustdevdurumundaydı Fakat 2 marttan sonra morötesı uydu gözlemlerinde kanıtlandı kı, patiayan yıldız sanılan en parlak yıldız değildi Patlamadan, yaklaşık bır hafta sonra bu parlak yıldız tekrar görunmeye başlamıştı Patiayan yıldızın bir beyazcüce olabıleceği düşünulerek patlama öncesı gözlemlerden bölgedekı x ışın kaynakları incelendl Çunku beyazcücelerin patlayabilmesı ıçın uzerıne bır bıleşen yıldızdan madde akması gerekiyor, bu da onları guçlu xışın kaynağı haline getınyordu Patlama bölgesınde olay öncesı gözlemlerde hıçbır xışın kaynağı görunmemesı süpernova kaynağının beyazcüce olmadığını gösterıyordu Tayfın 1500 A 0 (10'°km)'den öncekı kısmı, fakat daha mavi biryıldızın varlığıylaaçıklanabıliyor Tayfın 1800 A 0 sonrası SNI turune benzıyor Parlaklık kesfedlkjikten ZA saat içinde 200katve4güniçinde1000katarttı Işık eğrısınde kısa sureli dönemlı vedönemsız değişim olmadığından SNII türü olabılir Sonuç olarak IU E (Internat lonal U Itravıolet ExplorerUluslararası Morötesı Gözlemcisı) uydusu gözlemlerıne göre, ne SNI ne de SNII'ye benzıyor Acaba Süpernova 1987 A daha önce bılınmeyen yeni bir süpernova turunu mu temsıl etmektedır? ...Ve kara delik Işte bu andan ıtibaren, güneşımız, gökten bırden kaybolur, yani uzayın sonsuz sıyahlığı ıçıne gömulur Bunun Fızık yasaları bakımından izahı şöyledır Işık sanıyede 300 000 kılometre hızla gıder, bu hızla bıze yak laşır veya bu hızla bızden uzaklaşır Guneş, çekım gucu sanıyede, örneğın 400 000 dereceyı bulursa, kendı ışığını da bırakmaz Bu arada, guneş, kendı uzerıne bınen yenı ağırlıklar altında kendı uzerınde çokmeye ve çoktukçe kuçulmeye başlar (kartopundakı gıbı) Bu aşamadan ıtibaren guneşımızın adı "KARA DELİK" olur Çevresındekı butun cısımlerı yutan bır gok cısmı hangı andan ıtibaren kendı ışığını da çekmeye başlar? Alman Astronomı bılgını ve fızıkçısı Karl Schvvarzchıld (19161973) bunun ıçın bır sınır hesaplamıştır Buna ' Çekım Yarı Çapı" (Gravıtatıonal Radıus) denmıştır Yanı, ağırlığı ve çekım gucu artan gok cısmı (örneğımızde güneşımız), kuçule kuçule, yarı çapı bu boya ınınce, ışığını da kendıne çekmeye başlar Schvvarzchıld, bu yarı çapın, güneşımız ıçın 2 9 kılometre (çapı 5 8 kılometre) olacağını söylemıştır Başka bır deyışle, gıttıkçe kuçulecek guneş, yarı çapı 2 9 kılometre (yahut, 5 8 kılometre çaplı) bir top halıne geldığmde uzayın kapkara zeminı uzerınde gorunmez olur işte bu sınıra "Schwarzchıld Garıplığı" adı verılmıştır Ancak, yıne bılgın'e gore, güneşımız ne kadar kuçulse bu boya duşmez Bugun, guneşın kuçulme çapı olarak 10 kılometre kabul edılıyor Kara delıklerln ılk kuramcısının Eıns teın olduğunu yukarda belırtmıştık Bılgın, guçlu çekım alanlarının ışığı bıle kendıne çekebılecek duzeye ulaşabıleceğını "Genel Görecelık Kuramı" çerçevesı ıçınde daha 1915'de açıklamıştı Kuram, 29 Mart 1919 yılında, Brezılya'dan ve Batı Afrıka'da Yenı Gıne Körfezı açıklarından ızlenen Patiayan Sufmmova'nm uzaydakl yerl Uzayda delik kavramı S on günlerde astronomi dünyasında buyük bir heyecan yaşanıyor Görünur çapı 1079, uzaklığı 170 000 ışık yılı olduğu sanılan Büyuk Macellan Bulutu'nda, 1604 yılında Samanyolu'nda patiayan Kepler Süpernova'sından beri ılk kezçıplakgözlegörülebilenbirsüpernovapatlaması ilgınçtırkı, şubatayı içinde hemen hemen aynı tarıhlerde bır başka süpernova patlaması daha oldu Fakat yeterınce parlak olmadığından süpernova 1987 A kadar dıkkatı çekmedı Oluşumu ve gözlemsel özelliklerı tamamen farklı olan ıkı tıp süpernova patlaması vardır Yakın çift yıldız (Beyazcüce ıle dev y ıldız) sistemlerinin birteşenlerınden bırı olan beyazcücelerin patlamasıyla oluşanlara I tür, ağır kütleli yıldızların patlama8iyla oluşanlara da II. tür süpernovalardenır Peki, Büyuk Macellan Bulutu'nda 23 Şubat 1987de patiayan süpernova hangl türe alttir? SNI'nın(l tursüpernovaj'ıngörselbölgedekı parlaklığı 23 haftada 1 kadıre, SNI'nınki(ll tür süpernova) ise 34 günde + 1 kadıre yukselmelıydı Oysamaksimum parlaklık yaklaşık 100 defa sönük Patlamadan önce