Katalog

ELEKTROMAN YEt YAKINDA VERGİSİNİ KESERSİNİZ.. Olası lı kdı şıgörülenkimibuluşlarm dünyayınası ldadeğiştirebilecekleriile ilgili öykülerinençı bilinenivegünümüzdede öneminien çzkkoruyanıbudur. 1821yı lı nda Londra daki Kı raliyet Enstitüsü nde görevli olan MichaelFaraday, pusulaiğnesinin aniden seğirtmesindenyola çı karakelektrikle nianyetizı nin birbirleriyle bağlantı lıoldukları sonucunavaran, Danimarkalı Hans Chrisrian Orsted inyaptı ğıçalı şmaları nizindengitmeye başladı .Elektrikmotorunugeliştimı esindenon yı l kadarsonra,Faradaytel bobininiçindehareketeden mı knatı sı nbirelektrikakı mıoluşturduğunatanı k oldu.1845yı lı ndaçağdaşfiziğintemeltaşları ndan biriolanelektromanyetizminalankuramı nıortaya attı . Öykünün sı klı kla dilegetirilen biçiminde Faraday ı ndöneminbaşbakanı nayadabaşkabirüst düzeypolitikacı yabuluşuileilgilibirsunum yaptı ğıanlatı lı yor.Kendisine, Bune işeyararkir diye sorulduğundadaFaraday, Yenidoğanbirbebekne işeyarar? yanı tı nı veriyor.Faraday, Yakuı da bununvergsn kesebilirsiniz, diyedeyanı tlamı ş olabilir.Ilk yanı tı nkaynağı1783yı lı ndaFaraday ı n elektrikkonusundaen büyükyolgöstericilerinden biri olan Amerikalı düşün ve siyaset adamı BenjaminFranklintarafı ndangönderilenbir mektuptaortayaçı ktı .ikincisininkaynağıise bilinmiyor. o tarihtesöylenenlerherneise,buolaydan alı nacakders,temelbilimdebiryarı nmı nmeyve vermesiiçinyarı myüzyı lbeklemekzorunda kalmahileceğidir.Faraday ı ngörüşleri1850 liyı llarda başarı sı zlı klasonuçlananelektrikleaydı nlatı lanbir denizfeneriyapmagirişimindeuygulandı .Bu uygulamaAtlantik telegrafkablosununoluşturulması na yolaçtı .Ne varki,elektrikgücününgenişkapsamlı kullanı mı naancak1880 lerdebaşlanabildi. Kı raliyetEnstitüsübilimtarihiprofesörlerinden FrankJamesbuöyküdetarihinbircilvesinedikkat çekiyor.Doğruyadayanlı ş,elektrikgücüdönemin öndegelendirimbilimcilerindenThomasHuxley ile fizikçiJohn Tyndall ı nhükümetadı nabilime destekverilmesiamacı ylabaşlattı klarıkampanya kapsamı ndakök saldı ve uygulamayakondu. Başarı lıdaoldular. 2BAYESKURAMI: BİLARDO TOPLARINATAKANRAHİP Çağdaşbiliminen güçlüyöntemlerinden birininakı lalmazbiçimdeortayaçı kı şı nı n ardı nda,bilardomasasıüzerindekitoplara kafayoranİngilizbirrahipvar.Bu çabası nı nbeilcemiğinibasitbirsoruoluşturuyor. Gelgelelim,soruyayaklaşı k250yı lönce önerilenyanı t,bugünbiletartı şı lı yor. Londra dakiKı raliyetDerneği,1764yı lı nda, Presbiteriyenkilisesipapazıveamatörmatematikçi ThomasBayes inolası lı kkuramı ndakiinceliklibir sorunaişaretettiğibir yazı sı nıyayı mladı .0 güne dekmatematikçiler,bellibiryüzünçı kmaolası lı ğı nı n altı dabirolduğubilinirken,sözgelimi,atı lan birzardannebeklenmesigerektiğigibibeylikbir soruyaodaklanmı şlardı .Bayesisebirolguylailgiligöz lemlerinoolgununyenidenmeydanagelebilmeola sı lı ğı ylailgilibirkestirimenası l dönüştürülebileceğiileilgileniyordu. Bayesyazı sı nda,busorunubilardomasası üzerindeyuvarlanantopları nkonumugibiancak kı sı tlıbirgrubunanlayabileceğibirömekleaçı klamaya çalı şı yordu.Bayesgözlemlerisonucundatopları n sonkonumları ndanbirsonrakiaşamadakiolası konumları nıkestirı nesinisağlayanbirformüleulaştı . Bayes informülünedenlerinolası lı ğı nıgözlemlenen sonuçlarlasaptamayaçalı şmaktaydı . Tümbunlarsonderecesudan,önemsizayrı ntı lar tek bir farkı ,bilimintemeliniaynı sudanve önemsizkonununoluşturuyorolması :gözlemler görüşleridestekleyenya da çürüten kanı tlaranası l dönüştürülebilir?Birbaşkadeyişle,Bayes in çalı şmasıbirvarsayı mı ndoğruolmaolası lı ğıkonusunda gözlemlerdenyolaçı karakbirçı karsama yapı lması naolanaktanı maktaydı .Oyleki,Bayes düşüncelerinnicelikselolarakbelirtilmesinintemellerini atmaktaydı . Ancakbirsorunvardı :Bayes indeayı rdı nda olduğubusonı ngünümüzdedetartı şmalarakonu oluyor.Bayesformülürı üoluştururken,gözlem yapmadanöncebile,toplanndavranı şıkonusundavarsa 4JİROSKOPLAR Irlandaası llıAvustralyalımühendisLouis Brennantasariadı ğısonderecesı radı şı ulaşı maracı ylaadı nıduyurdu:bisildetgibi,art ardailgitekerleğiolanve tekrayüzerinde hareketedenjiroaraba.Sonuçı abir fiyasköyadönüşsede,Brennan ı nbuluşu ulaşı mdadevriminyolunuaçmı şoldu. 1iroskoplanntemelindedönenbirnesnenin açı salmomentumunukoruduğuilkesiyatar:bir jiroskobuntekerleği,dönmeyebaşlarbaşlamaz,dönüş ekseninideğiştirmeyeçalı şanherhangi güce karşıkoyar. 1903yı lı nda irennan 1907yı lı ndaküçültülmüşilkörneğininsunumunu yaptıvebirandadünyanı nilgisiniüzerinetopladı . Ne varki, Brennan ı nhuluşugüvenlik kaygı ları nJanötürüticarileştirileı nedi.Oykününbu aşaması ndaElmerSperrydevreyegiriyor. 0 sı radakendijiroskopteknolojisiüzerinde çalı şmaktaolanSperry,Brennan ı npatentlerinisatı n alarak,gemicilikuygulamalarıkonusundafaaliyet gösteren SperryGyroscopeCompany adlışirketi kurdu.GünümüzdeSperryvebaşkalarıtarafı ndan üretilen aygı tlarher yerde karşı mı zaçı kı yor. Jiroskoplarartı ksavaşgemilerinden,petrol tankerlerine,füzelerdenuçaklara,uyduvegemilere uzanançokfarklı alanlardakullanı lı yor. 5SANALSAYILAR Öğrencilersanalsayı lariletanı ştı klannrla ilktepkileri böylebirkavramanlamsı zdı r oldu.Oysa,anlaşı lmasıçxkuzunbir alsa sanalsayı larmbirhaylianlamlıol duklananlaşı lı yor. Sanalbirsayı yadakı sacai sayı sı ,eksideğerde birsayı nı nkareköküdür.Butürsayı lann günümüzdemikroçiptasarı mı vesayı salsı kı ştı rma algoritmaları nı nvazgeçilmezunsurları ndanbiri durumunageldiklerigörülüyor.MP3çalarları ntemelinde bu sayı laryatı yor.Dahada önemlisi,sanalsayı lar elektronikalanı ndadevrimyaratankuvantum mekaniğininde temelinioluşturuyorlar.ı Hemgerçek hemdesanalbileşkenleriçeren sayı lar olmasaydıçağdaşteknolojininçokazıvarolabilirdi. 16. yüzyı ldaItalyan matematikçiGerolomo Cardanoilk kezsanalsayıkavramı nıortaya attı ğı ndaeksideğerlisayı larabilekuşkuyla bakı lı yordu.BiraraCardano nunkendisibilebir yazı sı nda likte,sanalsayı larıhemilginçhemdesinirbozucu bulduğuaçı kçaortadaydı . RafaelBombelli1560 lardaCardano nun çalı şmaiı nıbirazdahageliştirsede, sanalsayı larancak marematikçilerinbusayı larla11sayı sıveEgibi sabitsayı lararası ndabağlantı larOlduğunufark etmeleriüzerineciddiyealı nmaya 18.yüzyı lda LeonariEulerex 11eşittirl i nin1m kare köküolmasıdurumunda olduğunuortayakoydu.Ve sonundasanalsayı laryaşamı mı zı nayrı lmazbir parçasıoldular. 6EPİGENETİK PaulKammerer1926yı lı nda Avusturya mnbirtepesindenatlayı p catunakı ydı ğı ndaadı ndansonsuzadekbir bilim olaraksözedileceğini düşünmüşolsagerekOysa,tartı şmalıbir kuramıkanı tlamayaçabalarkenbaşarı sı z hğauğrayanKainmerergerçekte epigenetikdabrundirimbiimdeDNA dizgesindekideğişildiklerdenkaynaklamnayan, amaaynızamandakalı tı msalolangen ifadesideğişilclikleriniinceleyenbilimdalı ilktohumları nıatmı şolabilir. Karnmerer,çiftleşipkuraktoprağayumurtlayan sı radı şıbir ikiyaşayı şlıtürü olan, ebe kurbağa Alytesobstetricans üzerindeyaptı ğı deneylerle kötübir ün kazandı .Kurbağalarıolağanüstüsı cak vekurakortamlardatutarakonları sudaüremeyeve yumurtlaniayaitenKammererçokazsayı da yumurtanı ncivcivçı karttı ğı na,ancaksudakibu çiftleşmelerdenoluşanyavruları ndasudaçiftleştiklermne tanı koldu.Kammererbu durumuşimdiyanlı şol duğu bilinen Lamarck çı kalı tı mı nbireyinyaşam süresince edindiğiözel likleri katı tı nila yavruları naaktardı ğı yönündekigö . r işbirkanı tı olduğunuöne siirdü.1926yı lı nı nAğustosayı ndaNaturedergisi Kammerer i suçladı .Altı haftasonra Kammererintihar etti. Bu hazin öykü Arthur Koestler in1971yı lı ndaKammerer indeneylerinin birNazisempatizanıtarafı ndandeğiştirilmiş olabileceğiniönesürdüğükitabıyayı mlandı ğı ndabüyük ölçüde unutulmuştu. Kammerer inSovyetler Birliği ndeenstitükurmayıtasarlayanbirsosyalist olmasıonuViyana dafilizlenmekteolanNaziakı mı nı nhedefidurumunagetirmişolmalı ydı . Derken, Şili Universitesi ndenAlex Vargas geçtiğimizyı lKammerer inçalı şması nıyenidengöz den geçirdiveonun bir sahtekfirolmadı ğı , bilı nedenepigenetikbiliminikeşfettiğisonucunaulaştı . Artı kKammerer inönesürdüğütürdekalı tı mör neklerininepigeneriğebağlıolarakmeydana gelebileceğive bu sürecinmolekülerdirinibilimincan damarı nıoluşturduğubiliniyor. 7UÇANMAKİNELER 18ve 19.yüzyIllardagerekbiliminsanları gereksehalkarası ndayapaykanadauç. manı nyalnı zcaolanaksı zolduğunadeğil, böylebirişekalluşarnnaklı ndanzoruol masıgerektiğinede inanı hyordu.Ne var ki, bu durumIngilizlerincentilmenbilim adamıGeorgeCayley iyinedeyı ldı rmadı . Cayley,1799yı lı nda,gümüşbirdiskinbiryüzü nedünyanı nilkuçaktasarı mı nıötekiyüzünedeha nadı nüzerindeetkiliolan vebir uçağı nuçı nası nı , sağlayan aerodinamik güçlerinilkbetimlerini . t. kazı dı .1809ve1810yı l ları nda yayı mlanan HavaSeyrüseferi adlı üç bölümlük bilimsel yapı tıçağdaşlarıtarafı n darıkuşkuylakarşı landı . Cayleytümbutepkilere 1 1 ?Gaofga yinekulakasmadı , çünLr1 ku oyle davranması nı gerektireceksomutgerekçelerivardı .0 sı rada görüşlerinidestekleyecekbirdizideneyitamamlamı ş vekendidı şı ndaherkesinyanı ldı ğı naiknaolmuştu. Hergeçengün dahada incelikliuçanmakineör neklerioluşturanCayley,sonuçta1853yı lı nda torunutarafı ndanuçurulantamölçeklibirplanör modelineulaştı . Cayley inbu öncü çalı şması50 yı l sonrailkdenetimliveyapı saldengeliuçağıoluştu. ranOrvilleveWilburWrightkardeşlerinesin kaynağıoldu. Haftaya:Hayvancı klar,Prionlar,Ulserebir çözüm,Sayı salteleiletişim... RitaUrgan,NewScientist,11Eylül uarwı nin evrimteorisinin temeli Darwin inevrimteorisinintemelinde,rastlantı yadayarı mayandoğalseçilimfikriyatmaktadı r. 0srnanBa bahadirosman hotmajl.com Darwin türlerinfarklı laşmasmı n,doğanı ncanlı organizmalaradoğrudanetkidebulunması ylavedoğalseçilim aracı lı ğı ylagerçekleştiğinidüşünmektedir.Doğalseçiliminyenitür lerinoluşması ndabaşlı cayololduğunusöylemeklebirlikte,birçok somutdurumdahangifaktörünne ölçüdebelirleyiciolduğunu sap,tamanı nsonderecegüçvebazende imkansı zolduğunubelirtmek tedir. : Ote yandanDarwin,doğalseçilimderastlantı nı nönemsiz düzeydeolduğunave rastlantı yadayanandoğalseçilimdüşüncesiyle, bugünküzenginvekararlıtürleşmeyiaçı klamanı nimkansı zolduğu na inanmaktadı r.Ayrı caher türünsayı sı zbireyleriarası ndakikalı tı msal kaynaklanan küçükfarklı lı kları nneden ilerigeldiğini bilmediğimizi,fakatherözelliğinuygun birnedenininolmuşolmasıgerektiğini,. söylemektedir.Bu bakı mdanDarwin rastlantı yısadecedoğalseçilimkonu Ç sundadeğil,kalı tı mlagerçekleşen do..laysı zfarklı lı klarkonusundadadı şta bı .., rakı naktadı r. Darwin,yararlıözelliklerin korunjı nasıvehirikı nesininyenibirtürün do.ğuşunayolaçabilmesiiçinbuözellikle rin korunahilmesine hirikebilmesine imkan verecekyeterliktebir sürenin, belki binlercekuşağı nyaşaması nı ge,rekligörmektedir.TürlerinKökeniin . celendiğindeçok açı kolarakanlaşı l. , niaktadı rki,doğalseçilirnyoluylayararlıözelliklerinkorunmasıve .. biriktirilı nesindekiiticigüç,yinedoğalseçiliminbirişleviolanyok ediciliğinyarattı ğıbaskı dı r.Darwin,hayvanvebitkiı slahı yla uğrat şanları nyapayseçilimdekibelirleyicirolünü,doğalortamdakihay vanvebitkilerindoğalseçiliminde,en uygunları nkalı mısavaşı nı n cyokedicifonksiyonununyarattı ğıyaşamsalbaskı yavermiştir. Buolgudikkatealı nmadı ğıtakdirde,doğalseçiliminen uygun olmayanlarıelemefonksiyonununtürleşmedekibüyükrolügözden .J kaçacakveböyleceelenmemekanizmasısadecehangitürlerinya c. şamayadevamedebileceğininbelirlenmesineyarayanbasitbir mekanizmaderecesineindirgenmişolacaktı r.Bunedenledoğal seçili. mi, varolabilmekiçindeğişmekzorundakalmak şeklindedeifade edebiliriz. ., Darwin inevrimteorisi,deterministbirteoridir.Gerekdolaysı z kalı tı myoluyla,gereksedoğalseçilimyoluylagerçekleşen farklı laş.madarastlantı yıesasolarakreddetmektedir.Doğalortamı ndoğru U Jan nedenolduğukalı tsaldeğişikliklerle,doğalseçiliminyarattı ğı J etkilerinkarmaşı kve bileşiketkisininbir sonucuolarakgerçekle şen,yenitürlerinoluşmasıteorisidir. . Darwin indoğalseçilimyoluylayenitürlerinoluşmasıteorisi, 1 canlıorganizmaları nbirbirleriylevebulunduklarıortamlakurdukları , sonderecekarmaşı kilişkilerinaraştı rı lması ndave anlaşı lması nda muazzambirçı ğı raçmı ştı r.Nedensellikilişkileriiçerisindetürlerin kökenisorununabilimselbirı şı ktutmuşveevrimolgusunubilimsel , olarakgözlenebilir,denenebilirveölçülebilirkı larak,biyolojinin ge 3lişmesineolağanüstükatkı lardabulunmuştur. . BununlabirlikteDarwin,TüderinKökeni nden12 yı lsonra 187l deyayı mladı ğıTheDescentofManandSelectioninRelation 0 toSex Insanı nTüreyişiveCinselSeçilim adlıkitabı nda,doğal seC çiliminyenitürlerinoluşması ndakigücünüabartmı şolabileceğini söylemiştir. J Ilk değerisı firiken, dünyayıve ekonomiyidönüştüren t 1büyükbuluş 3OZONDENETİMİ Yenibilimselbuluşlarilkbakı ştanedenlizekiveincelikligörünselerde,zamanla bunları nbüyükbirçoğunluğununyanlı şolduğuortayaçı kar.Gelgelelim,kayda değersayı daazbuluşiçintamdatersibirdurumsözkonusu.Ilksunuldukları nda birkalemdesilinipatı lanbugörüşler,zamanlayalnı zcadoğruçı kmaklakalmayı p, leksiyonculuğuydu.Fizikğlerdoğanı ngenelyasalannı gözlerönüdünyamı zıdadeğiştirirler.Bilimselaraştı rmalaraayrı lanfonları ngiderekazaldı ğı neserengerçekleribulmayaçalı şı riarken,ötekilerbirtakı mşeylebirdönemde,aşağı daki11buluş,yalnı zcamerakı mı zıgidermesiaçı sı ndandeğil, rifarkhsı nı flaraayı rarakbirdeliğetı kankoleksiyonculardı . sonuçtasağladı ğısayı sı zyararlaraçı sı ndandakuramsalbilimintaşı dı ğıdeğeri bizlereuygunbirzamandaanı msatmaişlevinigörüyor. 1 .1j 1980 lerinbaşları nda,Bdtanyahükumetininaraşarmalardakı sı tlamaya gitmesiüzerinemanerimlidenetimprogramlanningeleceği gfrdL Antarktika dakiHafleyaraştı rmaistasyommdasürdürülen atmosferikozonölçümleridebuprogramlararası ndaydı . BritanyaAntarktlkAraştı rmakurumukemerlerisı irmanmyolları nı araştı nyorduveozondenetimineson çzkdabüyükbirkayı polarak görmüyordu.Derken,Mayı s1985 teJoe BdanGardinervejonathan Shanklin inozonkatmanı ndab ytikbirincelme geldiğiyönünddd raporlarıbombaetkisiyarattı .BASaraştı rmacı larıarmoderdekiozonun kalı nlı ğı nıölçnı ede25yı llı kbiraygı tranyaradanmaktaydı lar.0 günedek ozoruminceldiğiyönündeyalnı zcaresmiolmayanbirtakı msöylentilervardı . Ancakraporunyaymianması ylabirliktehemenbiryolbenimsendLFarman dahasonraozondeliğininkimyasmıaraştı rmayakoyuldu.Briranyaldarmoda stgeçmişaygı dardanyararlanı rlarken,NASA nı nNimbw7uydusundan gelenbulgulardaincelmeyönündekesinkararlariçzrmekteydi.Ancakveriakı şıöylesineyoğunveAmerikalı larböylebirdurumaÖylesineIİaZIrIJhSIZdIIar kı ,ı lkbaşlardabulgulanaygı tlardakıanzalanmayayonçüzerindepekdurma dı lar.Farman m buluşuinsaı ıeliyleannosferenası lzarar verilebileceğinitümdünyayaduyuzdu. bukonudaeylemegeçme veortaklaşa 2080yı lı nagelindiğinde dibeyinin1950 liyı llar dakidüzeyine görüşbirhğinevardilar. yı mlardabulunmakzorundakaldı .Bu önsel olası lı kları nmantı klıolduğunainanı yor,amaötekiler içinaynışeyingeçerliolı nayabileceğinidebiliyor du.Haklı ydıda.Son200yı lı nbüyükbirbölümün de Bayesyönteı nlerininhiliı neuygulanmasıönsel varsayı mlarkonusuyüzündensekteyeuğradı . Son yı llardabiliminsanları önselkavramı yla dahabarı şı kbirtavı rsergilemeyebaşladı lar.Sonuç olarakBayesyöntemleri,evrenbilimden iklimbilime,bilimselgelişmeningidereken temel unsurları ndanbirinedönüşüyor. c. J E uJ c J c. J v.J E uJ c..J 1 n ELEKTROMAN YEt YAKINDA VERGİSİNİ KESERSİNİZ.. Olası lı kdı şıgörülenkimibuluşlarm dünyayınası ldadeğiştirebilecekleriile ilgili öykülerinençı bilinenivegünümüzdede öneminien çzkkoruyanıbudur. 1821yı lı nda Londra daki Kı raliyet Enstitüsü nde görevli olan MichaelFaraday, pusulaiğnesinin aniden seğirtmesindenyola çı karakelektrikle nianyetizı nin birbirleriyle bağlantı lıoldukları sonucunavaran, Danimarkalı Hans Chrisrian Orsted inyaptı ğıçalı şmaları nizindengitmeye başladı .Elektrikmotorunugeliştimı esindenon yı l kadarsonra,Faradaytel bobininiçindehareketeden mı knatı sı nbirelektrikakı mıoluşturduğunatanı k oldu.1845yı lı ndaçağdaşfiziğintemeltaşları ndan biriolanelektromanyetizminalankuramı nıortaya attı . Öykünün sı klı kla dilegetirilen biçiminde Faraday ı ndöneminbaşbakanı nayadabaşkabirüst düzeypolitikacı yabuluşuileilgilibirsunum yaptı ğıanlatı lı yor.Kendisine, Bune işeyararkir diye sorulduğundadaFaraday, Yenidoğanbirbebekne işeyarar? yanı tı nı veriyor.Faraday, Yakuı da bununvergsn kesebilirsiniz, diyedeyanı tlamı ş olabilir.Ilk yanı tı nkaynağı1783yı lı ndaFaraday ı n elektrikkonusundaen büyükyolgöstericilerinden biri olan Amerikalı düşün ve siyaset adamı BenjaminFranklintarafı ndangönderilenbir mektuptaortayaçı ktı .ikincisininkaynağıise bilinmiyor. o tarihtesöylenenlerherneise,buolaydan alı nacakders,temelbilimdebiryarı nmı nmeyve vermesiiçinyarı myüzyı lbeklemekzorunda kalmahileceğidir.Faraday ı ngörüşleri1850 liyı llarda başarı sı zlı klasonuçlananelektrikleaydı nlatı lanbir denizfeneriyapmagirişimindeuygulandı .Bu uygulamaAtlantik telegrafkablosununoluşturulması na yolaçtı .Ne varki,ele