Katalog
Yayınlar
- Anneler Günü
- Atatürk Kitapları
- Babalar Günü
- Bilgisayar
- Bilim Teknik
- Cumhuriyet
- Cumhuriyet 19 Mayıs
- Cumhuriyet 23 Nisan
- Cumhuriyet Akademi
- Cumhuriyet Akdeniz
- Cumhuriyet Alışveriş
- Cumhuriyet Almanya
- Cumhuriyet Anadolu
- Cumhuriyet Ankara
- Cumhuriyet Büyük Taaruz
- Cumhuriyet Cumartesi
- Cumhuriyet Çevre
- Cumhuriyet Ege
- Cumhuriyet Eğitim
- Cumhuriyet Emlak
- Cumhuriyet Enerji
- Cumhuriyet Festival
- Cumhuriyet Gezi
- Cumhuriyet Gurme
- Cumhuriyet Haftasonu
- Cumhuriyet İzmir
- Cumhuriyet Le Monde Diplomatique
- Cumhuriyet Marmara
- Cumhuriyet Okulöncesi alışveriş
- Cumhuriyet Oto
- Cumhuriyet Özel Ekler
- Cumhuriyet Pazar
- Cumhuriyet Sağlıklı Beslenme
- Cumhuriyet Sokak
- Cumhuriyet Spor
- Cumhuriyet Strateji
- Cumhuriyet Tarım
- Cumhuriyet Yılbaşı
- Çerçeve Eki
- Çocuk Kitap
- Dergi Eki
- Ekonomi Eki
- Eskişehir
- Evleniyoruz
- Güney Dogu
- Kitap Eki
- Özel Ekler
- Özel Okullar
- Sevgililer Günü
- Siyaset Eki
- Sürdürülebilir yaşam
- Turizm Eki
- Yerel Yönetimler
Yıllar
- 2024
- 2023
- 2022
- 2021
- 2020
- 2019
- 2018
- 2017
- 2016
- 2015
- 2014
- 2013
- 2012
- 2011
- 2010
- 2009
- 2008
- 2007
- 2006
- 2005
- 2004
- 2003
- 2002
- 2001
- 2000
- 1999
- 1998
- 1997
- 1996
- 1995
- 1994
- 1993
- 1992
- 1991
- 1990
- 1989
- 1988
- 1987
- 1986
- 1985
- 1984
- 1983
- 1982
- 1981
- 1980
- 1979
- 1978
- 1977
- 1976
- 1975
- 1974
- 1973
- 1972
- 1971
- 1970
- 1969
- 1968
- 1967
- 1966
- 1965
- 1964
- 1963
- 1962
- 1961
- 1960
- 1959
- 1958
- 1957
- 1956
- 1955
- 1954
- 1953
- 1952
- 1951
- 1950
- 1949
- 1948
- 1947
- 1946
- 1945
- 1944
- 1943
- 1942
- 1941
- 1940
- 1939
- 1938
- 1937
- 1936
- 1935
- 1934
- 1933
- 1932
- 1931
- 1930
Abonelerimiz Orijinal Sayfayı Giriş Yapıp Okuyabilir
Üye Olup Tüm Arşivi Okumak İstiyorum
Sayfayı Satın Almak İstiyorum
CMYB
C M Y B
SAYFA CUMHURİYET 28 HAZİRAN 2009 PAZAR
4 HABERLER
DÜNYADA BUGÜN
ALİ SİRMEN
Yargıç ve İnsan
Sevgili,
Artık geçmişten laf açmaktan korkar oldum. Çün-
kü ne zaman eskiden söz etsem, birden fark edi-
yorum ki, çok yıllar önceye gidiyorum.
Onu tanıyalı da 30 yıldan fazla oluyor. O zamanlar
oturduğum Etiler Çamlık Handan Apartmanı’nda,
hemen yanımızdaki daire komşumuzdu.
Akşamları sabahın erken saatlerine kadar evin-
den daktilo sesleri gelirdi, hemen hemen her ge-
ce yılmadan, usanmadan çalışır dururdu, bazen ben
bıkardım daktilo sesinden, o çalışmaktan bıkmaz-
dı... Ya da bıkamazdı. Kutsal işinin gereğini yerine
getirmek için sabahlara kadar çalışmaya mecbur-
du.
Onu, tanrılar tarafından, taşıdığı kaya tepeye var-
dığında tekrar aşağı düşen ve her defasında bu son-
suz çabayı tekrarlamaya mahkûm edilen Sisiphos’a
benzetirdim.
Yetersiz ücretinden yakınmayı kendine yedire-
meyen, altında boğulduğu dosyaları sonsuz bir sa-
bır ve özenle karara bağlamaya çalışan bir yargıç-
tı Erol Arıca.
İnsan sevgisi, onurlu tavrı, toplumcu dünya gö-
rüşü, yaşam tarzı, karşısına gelen hukuki sorun-
lardaki insanı bulup çıkarması ve öne alması, ben-
de zaten var olan yargıca saygı duygusunu daha
da büyük boyutlara ulaştırmıştı.
12 Eylül döneminde hapse düştüğümde, bana
Mine ile selam gönderirdi, Mine kendisine yakın il-
gi gösterdiklerini ve çok üzüldüklerini söylerdi
hep.
Meğer üzülünecek olan ben değilmişim, oymuş;
bu üretken, dürüst, insan sevgilisiyle dolu, bilgili,
toplumcu insan, çok genç yaşta kanser oldu ve git-
ti.
Ölümüne üzülürken, yalnız iyi bir insana değil, bir
değerini yitiren topluma da hayıflanmıştım.
Artık, Handan Apartmanı’nda, bizim yerimize oğ-
lumuz oturuyor. Sevgili Erol Bey’in eşi Gülten Ha-
nım ise şimdi onun komşusu. Geçenlerde Erol
Bey’in oğlu Hakkı Arıca, babasının 25 yıl önce, Mil-
liyet’te yayımlanmış olan (sanıyorum dostu Yalçın
Doğan aracı olmuş anıların yayımlanmasına) anı-
larını dosya yapıp göndermiş. Baştan sona ilgiyle
ve heyecanla okudum.
Dilersen, anıların başlangıcında bir bölümü mü-
teveffa dostumun kaleminden birlikte okuyalım:
“...Acımasız bir yargıç olmaya özeniyordum. Ba-
na ‘Oğlunu bile asar’, ‘Babasını bile satar’ desin-
ler istiyordum. İlk kararımda iki yıl hapis verdiğim sa-
nığın cezasını Yargıtay onayladığında sevinçten uç-
muştum. Ama adam bir hapishane ziyaretinde ba-
na, ‘Kararın yanlıştı, ben kardeşimin suçunu üstü-
me aldım’ deyince bayılacak gibi oldum.”
Daha sonra yanlışı düzeltmek için elinden gele-
ni yaptığı halde durumu değiştiremediğini anlatır,
bu değerli hukuk adamı.
Değerli hukuk adamı Erol Arıca’dan söz etmemin
nedeni, anılarını bitirirken, genç yargıçlara sesle-
nirken söyledikleri yüzündendir. Dilersen birlikte oku-
yalım: “Hukukçuluk, bilgi, deneyim, sevgi, saygı,
araştırmacılık, toplumculuk, hoşgörü, bağışlayıcılık,
alçakgönüllülük olgularından soyutlanamaz...
...Hukukçu olup olmayacağınızı, insanı ve toplu-
mu sevip sevmediğinize göre değerlendirmelisiniz.
İnsanı ve toplumu sevmiyor, toplumsal gerçekleri
benimsemiyorsanız, hukukçu olamazsınız. İnsan sev-
gisinden yoksun ve toplumu tanımayan bir yargıç
veya savcının, ceza yasalarında yazılı tüm suçların
suçlularından daha tehlikeli ve sakıncalı bir kişi ol-
duğuna inanmalısınız...
...Uygarlığın henüz ulaşamadığı yöreler için bir
umut ışığı, bir kurtarıcı olduğunuzu bilmelisiniz. Hak-
larını arayanları haklarına kavuşturmanın erdemine,
görkemli huzuruna ulaşabilmelisiniz.
Size sığınanların bakışlarındaki sevgi ve güven pı-
rıltılarını görebildiğiniz, sezebildiğiniz an, mutluluk-
ların en yücesi, en anlamlısı sizin olacaktır.”
Sanıyorum, bu satırları okuyunca, Erol Arıca’nın
ölümünün neden toplum için bir kayıp olduğunu
söylediğimi daha iyi anlayacaksın.
Toplumun 25 yıl önceki bu seslenişe kulak ver-
meye hâlâ çok ihtiyacı yok mu?
Ne dersin?..
asirmen@cumhuriyet.com.tr
İstanbul İl Başkanõ Babuşçu ile başkan adayõ Külünk’ün taraftarlarõ arasõnda gergin anlar yaşandõ
AKP’nin olaylõ il kongresi
DİYARBAKIR
4 çocuğun
92 yıl
hapsi istendi
DİYARBAKIR (Cumhuriyet Bürosu)
- Diyarbakõr’õn Lice ilçesinde “örgüt
üyesi olmamakla birlikte örgüt adına
suç işlemek”, “2911 Sayılı Toplantı ve
Gösteri Yürüyüşleri Yasası’na muhale-
fet”, “örgüt propagandası yapmak” ve
“nitelikli mala zarar vermek” suçlarõnõ
işledikleri iddiasõyla yaşlarõ 13 ile 16 ara-
sõnda değişen 4 çocuk hakkõnda toplam
92 yõl hapis istemiyle dava açõldõ.
Lice’de Ş.E. (13), K.E. (16), B.S. (14)
ve M.B. (16) adlõ çocuklar hakkõnda, Baş-
bakan Tayyip Erdoğan’õn 20 Ekim
2008’de Diyarbakõr’a yaptõğõ ziyaret ile
Abdullah Öcalan’a cezaevinde fiziki sal-
dõrõ gerçekleştirildiği iddialarõnõ protesto
etmek amacõyla gerçekleştirilen eylemlere
katõldõklarõ iddiasõyla başlatõlan soruştur-
ma tamamlandõ. Lice Cumhuriyet Savcõlõ-
ğõ’nca yürütülen soruşturma sonucunda,
çocuklar hakkõnda dava açõldõ.
İddianamede çocuklarõn her biri hakkõn-
da 23’er yõl hapis cezasõ istendi. Tutuksuz
yargõlanan çocuklar hakkõnda Diyarbakõr
4. Ağõr Ceza Mahkemesi’nde açõlan dava-
nõn ilk duruşmasõ önümüzdeki günlerde
görülecek.
TAKSİM’DE EYLEM
‘Sorumlular
yargılansın’
İstanbul Haber Servisi - Davutpaşa’da
31 Ocak 2008’de kaçak bir havai fişek
imalathenesindeki patlama sonucu yaşa-
mõnõ yitirenlerin aileleri dün Taksim’de
ikinci eylemlerini gerçekleştirerek so-
rumlularõn yargõlanmasõnõ istediler.
Davutpaşa’da yakõnlarõnõ yitiren aileler
Taksim Tramvay Durağõ’nda “Sorumlu-
lar Yargılansın Adalet İstiyoruz” yazõlõ
dövizler taşõyarak toplandõlar. Mağdur
aileler, 21 kişinin ölümü, 116 kişinin de
yaralanmasõyla sonuçlanan iş cinayetine
ilişkin soruşturmada 17 ay boyunca hiçbir
ilerleme olmadõğõna dikkat çektiler.
“Davutpaşa’yı unutmadık, unutma-
yacağız” yazõlõ pankart açõlan gösteride,
patlamada 26 yaşõndaki oğlunu yitiren
Adnan Saday bir açõklama yaparak “Da-
vutpaşa patlamasında sorumluluğu
olanların ortaya çıkarılmasını önemli
ve de bizim payımızın insani bir görev
olduğunu düşünüyoruz. Memleketimiz
insanının bütün bu sorumsuzluğa ve
sonuçlarına layık olmadığına inanıyo-
ruz” dedi. “Davamızın bu ülkede yaşa-
yan herkesin davası olduğunu haykır-
mak istiyoruz” diyen Saday, İstanbul
Valisi ve Çalõşma Bakanõ’na da “Adalet
istiyoruz” diye seslendi.
GAZİANTEP CHP
Mahkemeden
kongrekararı
BEKİR ŞAHİN
GAZİANTEP - CHP Gaziantep İl Örgü-
tü’nde mahkeme kararõyla olağanüstü kon-
greye gidiliyor.
Eski Şehitkâmil Belediyesi Başkanõ
CHP’li Ahmet Yılmaz, partisinin yerel se-
çimlerde başarõsõz olduğu gerekçesiyle ola-
ğanüstü kongre düzenlenmesi talebiyle İl
Başkanlõğõ’na başvurdu. 236 il delegesinin
imzasõnõn bulunduğu dilekçe, önce il baş-
kanlõğõ, ardõndan da Genel Merkez tarafõn-
dan reddedildi. Bunun üzerine Yõlmaz konu-
yu mahkemeye taşõdõ. Gaziantep 3. Sulh Hu-
kuk Mahkemesi’nde görülen davanõn ilk du-
ruşmasõnda mahkeme seçimli olağanüstü
kongre yapõlmasõna temyiz yolu açõk olarak
karar verildi.
Ahmet Yõlmaz, kararõn temyize götürül-
meden derhal uygulanmasõnõ beklediklerini
vurgulayarak, “Gündemi meşgul etmeden,
mahkemenin verdiği kararın gereği yapıl-
malı” diye konuştu.
İstanbul Haber Servisi -
AKP’nin 3. Olağan İstanbul İl
Kongresi’nde, Genel Başkan Re-
cep Tayyip Erdoğan tarafõndan
desteklenen İstanbul İl Başkanõ
Aziz Babuşçu ile başkan adayõ
Metin Külünk’ün taraftarlarõ
arasõnda gergin anlar yaşandõ.
Mühürlü davetiyesi olmayanlar
salona alõnmadõ, adaylarõn yan-
daşlarõ arasõnda yumruklu kav-
galar yaşandõ. Kongrede konuşma
yapan AKP Genel Başkanõ ve
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan,
“İrtica Eylem Planı”na ilişkin
CHP’nin açõklamalarõna tepki
göstererek, “Kimse askerin ar-
kasına saklanarak siyaset yap-
masın” dedi.
Başbakan Erdoğan, Abdi İpek-
çi Spor Salonu’ndaki kongrede
yaptõğõ konuşmaya, “Millet ira-
desinin üzerinde bir irade, mil-
let egemenliğinin üzerinde bir
güç, Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi’nden başka bir karar mer-
ci yoktur” sözleriyle başladõ.
İki hafta önce bir gazetede ba-
zõ kirli senaryolarõ ihtiva eden bir
belgenin yayõmlandõğõnõ ifade
eden Erdoğan şunlarõ söyledi:
“Hiç kimse, bu olayı, işleyen sü-
reci istismar ederek kurumla-
rımızı birbirine düşürme, yıp-
ratma, fitne çıkartma yaklaşı-
mı içine girmemelidir. Ku-
rumlarımızın birbirine güveni
tamdır. Tüm kurumlarımız hu-
kuka, anayasal sisteme ve de-
mokratik yapıya bağlıdır, tam
bir inanç içindedir. Kurumlar
arasında güven bunalımı oluş-
turmaya yönelik gayretler sa-
dece taraflara değil, tüm Tür-
kiye’ye zarar verir.”
Sürecin işlediğini, askeri sav-
cõlõğõn kararõnõ verdiğini söyleyen
Erdoğan “Konu sivil yargıya
intikal etmiştir. Bağımsız yar-
gı bu konuda gereken araştır-
mayı yapacak ve konuyu ay-
dınlığa kavuşturacaktır. Kim-
se askerin arkasına saklana-
rak siyaset yapmasın. Kimse
güzide kurumlarımızı yıprata-
rak netice alabileceğini düşün-
mesin” dedi.
Olaylı kongre
İlk kez iki adayõn yarõştõğõ AKP
İstanbul İl Kongresi’nin yapõldõ-
ğõ Abdi İpekçi Salonu girişinde
sabah erken saatlerden itiraben
gergin bir hava hâkim oldu. Eski
il başkan yardõmcõsõ Metin Kü-
lünk’ü destekleyen partililer, Ba-
buşçu’nun kendi taraftarlarõna
mühürlü davetiye gönderdikleri-
ni, mühürlü davetiyesi olmayan-
larõn salona alõnmadõğõnõ belirte-
rek tepkilerini dile getirdiler.
Başbakan Erdoğan salona
13.00 sõralarõnda geldi ve konuş-
masõnõ yaptõ. Daha sonra Aziz Ba-
buşçu kürsüye çõktõğõnda salonda
protesto sesleri yükseldi. Dele-
geler arasõnda arbede yaşanõrken
tribünlerdeki Külünk taraftarlarõ
da hareketlendi. Babuşçu ve Kü-
lünk taraftarlarõ arasõnda arbede
sürerken Divan Başkanõ Hüseyin
Tanrıverdi, “Rahatsızlanan ar-
kadaşımızı dışarı alın” şeklinde
bir anons yaptõ.
İlk kez iki adayın yarıştığı İstanbul İl Kongresi’nde gergin anlar yaşandı. (KAAN SAĞANAK)
Kongrede konuşan
Erdoğan, “İrtica Eylem
Planõ”na ilişkin CHP’nin
açõklamalarõna tepki
göstererek, “Kimse
askerin arkasõna
saklanarak siyaset
yapmasõn” dedi.
Gazete hem tartõşma yarattõ hem de üzerindeki soru işaretleri yanõtsõz kaldõ
Taraf’ın ‘taraflı’ haberleri
ANKARA (Cumhuriyet Bü-
rosu) - Yayõmlanmaya başla-
masõnõn ardõndan Türk Silahlõ
Kuvvetleri’ni (TSK) hedef alan
haberleriyle gündeme gelen Ta-
raf gazetesinin bazõ haberlerin-
deki soru işaretleri henüz yanõt-
lanamadõ. Gazetenin Aktütün
Karakolu baskõnõnõn ardõndan
yayõmladõğõ insansõz hava aracõ
görüntülerinin fotoğraflarõ tar-
tõşmalõ çõktõ. Karargâhevleri so-
ruşturmasõnõ yürüten askeri sav-
cõ Mehmet Çevik’in malvarlõ-
ğõna ilişkin haberi de yargõya ta-
şõndõ. “AKP ve Gülen’i bitirme
planı” başlõğõyla yayõmladõğõ
haberin dayandõrõldõğõ belgenin
üzerinde tarihi olmamasõna kar-
şõn “Nisan 2009” olarak sunmasõ
da dikkat çekti.
Taraf gazetesinde yayõmla-
nan haberlerin içeriği kamuo-
yunda tartõşma yaratõyor. Irak sõ-
nõrõndaki Aktütün Karakolu’na
yapõlan terörist saldõrõnõn ardõn-
dan Taraf gazetesinde yayõmla-
nan insansõz hava aracõ görün-
tülerine ilişkin fotoğraflar tar-
tõşma yaratan haberlerden biri-
siydi. Görüntülerin yayõmlan-
masõnõn ardõndan TSK bir ince-
leme başlattõ. Kara Kuvvetleri
Komutanõ Orgeneral Işık Ko-
şaner düzenlediği basõn toplan-
tõsõnda, “görüntülerin karako-
la saldırı olacağını gösterdiği”
iddialarõnõ yalanladõ. Koşaner,
görüntülerde terörist olarak ni-
telenen bazõ kişilerin TSK bir-
liklerinin bilgisi dahilinde tarla-
larõnda çalõşan Iraklõ köylüler ol-
duğunu söyledi.
Taraf’õn kamuoyunda tartõşõlan
haberlerinden bir diğeri de Ka-
rargâhevleri soruşturmasõnõ yü-
rüten Hava Kuvvetleri Askeri
Savcõsõ Mehmet Çevik ile ilgi-
liydi. Gazetenin soruşturmayõ
yürüten savcõ Çevik’in malvar-
lõğõndaki artõş ve Ankara’daki ar-
sasõnõn imar durumunun değiş-
tirilmesini içeren haberleri yar-
gõya taşõndõ. Arsanõn imar duru-
munun AKP’li Ankara Anakent
Belediyesi tarafõndan değiştiril-
diği ve yapõlaşmaya izin verildiği
ortaya çõktõ. Yeni Şafak yazar-
larõndan İbrahim Karagül de
Çevik’in okul arkadaşõ olduğu-
nu ve aileden maddi durumlarõ-
nõn iyi olduğunu bildiğini köşe-
sinde yazdõ. Taraf’õn son tartõş-
malõ haberi ise “AKP’yi ve Gü-
len’i bitirme planı” başlõğõyla
yayõmladõğõ haberdi.
Taraf’ın özürleri
Gazete tartõşma yaratan ha-
berlerinin bazõ unsurlarõ hak-
kõnda sonradan okurlarõndan
özür de diledi. Bunlardan ilki
Aktütün saldõrõsõna ilişkin ya-
yõmladõğõ görüntülerle ilgiliydi.
Gazete, konunun tartõşõldõğõ
günlerde yayõmlanan bir gö-
rüntünün tarihinin yanlõş oldu-
ğunu kabul etti ve özür diledi.
Diğer özür haberi ise “Darbe-
ci generallerden de özür dili-
yoruz” başlõğõyla yayõmlandõ.
Gazete, Ergenekon sanõklarõn-
dan emekli Orgeneral Hurşit
Tolon’un 1. Ordu Komutanlõ-
ğõ döneminin yanlõş yazõlmasõ
nedeniyle özür dilemişti.
Taraf gazetesinin “AKP ve Gülen’i bitirme planõ”
başlõğõyla yayõmladõğõ haberin dayandõrõldõğõ belgenin
üzerinde tarihi olmamasõna karşõn “Nisan 2009” olarak
sunmasõ da dikkat çekti.
‘Darbeciler hesap versin’
Haber Merkezi- 78’liler Giri-
şimi’nin öncülüğünde EMEP, ÖDP
ve DTP’nin de aralarõnda bulun-
duğu çok sayõda demokratik kitle
örgütü ve siyasi parti temsilcisinin
katõlõmõyla İstanbul Galatasaray
ve İzmir Konak’ta 12 Eylül rejimi
tarafõndan anayasaya konulan ve
darbecileri koruyan geçici 15.
maddenin kaldõrõlmasõ istemiyle
gösteri düzenlendi.
İstanbul Galatasaray’da bir ara-
ya gelen göstericiler “15. madde
kaldırılsın, 12 Eylül darbecileri
yargılansın” yazõlõ pankart açtõlar.
“Kuşkulu ölüm 144”, “İşkence-
de ölüm 177, intihar denilen 43”
yazõlõ dövizlerin taşõndõğõ gösteri-
de yapõlan açõklamada Ergenekon
davasõndan hareketle darbe ve dar-
beciliğin tartõşõldõğõna dikkat çe-
kilerek “Darbecilere ömür boyu
dokunulmazlık kazandıran, adı
geçici olan 15. madde darbe
anayasasındaki yerine 26 yıldır
koruma devam ediyor” denildi.
Ege 78’liler Dayanõşma ve De-
mokrasi Derneği üyeleri, Konak
Meydanõ’nda bir araya gelerek,
darbecilerin yargõlanmasõnõ istedi.
Dernek Başkanõ Bilgehan Oğuz
tarafõndan yapõlan açõklamada,
“Darbecilerin yargılanmasının
hukuki yolunun açılması için
1982 Anayasası’nın geçici 15.
maddesinin kaldırılması gere-
kiyor” denildi.
T Ü R K : G E Ç M İ Ş İ Y A R G I L A Y A L I M
ANKARA (Cumhuriyet Bü-
rosu) - DTP Genel Başkanõ Ah-
met Türk, 12 Eylül darbesini
yapanlarõn yargõlanmasõyla ilgi-
li tartõşmalara dikkat çekerek
taleplerinin Kenan Evren’in ya
da 3-5 generalin yargõlanmasõ de-
ğil, “geçmişin yargılanması” ol-
duğunu söyledi.
Ahmet Türk, DTP’nin de için-
de yer aldõğõ “Çatı Partisi Gi-
rişimi Koordinasyonu”nun dü-
zenlediği konferansta yaptõğõ
konuşmada, demokratik bir Tür-
kiye için statükoculuğun aşõlmasõ
konusunda mücadele verilmesi
gerektiğini savundu.
12 Eylül askeri müdahalesiy-
le ilgili son tartõşmalara da de-
ğinen Türk, “12 Eylül’de as-
kerler müdahale etmek zo-
runda kaldı” diye açõklamalar
yapõldõğõna dikkati çekti. Türk,
“Bizim talebimiz sadece Kenan
Evren’in ya da 3-5 komutanın
yargılanması değil. Geçmişi
yargılamamız lazım” görüşünü
dile getirdi.
Galatasaray’daki gösteride darbeciler dövizlerle lanetlendi.