Katalog

13 NİSAN 2008 PAZAR CUMHURİYET SAYFA DİZİ 11 13 Nisan 1909’da yeşil bayrakla ayaklanan şeriatçıların isyanı Selanik’ten gelen Hareket Ordusu tarafından bastırıldı Ordunun gericiliğe ilk darbesi arihte, “31 Mart Olayı” adı verilen irticai hareket, eski Rumi takviminde 31 Mart 1325, Miladi takvimde 13 Nisan 1909 tarihine denk gelmektedir. İstanbul’da yaşamı felç eden, bir milletvekili ve içinde subaylar da dahil 20 kişinin ölümüne sebep olan 31 Mart irtica hareketi, yeşil bayrakla yürüyüşe geçen ve “Şeriat isteriz” bağırışlarıyla Meclis’i basan Derviş Vahdeti’nin liderliğindeki bir kalabalık tarafından gerçekleştirildi. 31 Mart’ı gerçekleştirenler 20 gün boyunca İstanbul’da yaşamı felç ettiler. Sonunda Selanik’teki 3. Ordu İstanbul’a geldi ve bu “irtica” hareketini bastırdı. Bu olay, ordunun irtica hareketine karşı ilk tavrı, ilk darbesidir. Bu yıl 31 Mart olayının 99. yıldönümü ve II. Meşrutiyet’in ilanının 100. yıldönümü olduğu için, toplumumuzun 150 yıllık özgürlük hareketini tarihsel bir yaklaşımla irdelemenin uygun olacağını düşündük. Önce kısaca 31 Mart’a bakalım: 1 MART İÇİN KISA BİR GİRİŞ Padişah II.Abdülhamit’in 33 yıllık baskı yönetimi sürerken Temmuz 1908’de Rumeli’nde başta Manastır, Köprülü, Üsküp, Pirlepe ve birçok kasabada genç subaylar ayaklandılar. Halk da onlara katıldı, dağa çıktılar. 24 Temmuz 1908’de Padişah II. Meşrutiyet’i ilan etmek zorunda kaldı. 1908 yılının kasım sonu aralık başında seçimler yapıldı ve 288 üyeden oluşan Osmanlı Meclisi 17 T 1908’de Meclis’in açılışında Meclis önünde mebuslar. Osmanlı’nın 17. ve 18. yüzyılda durumu 7. ve 18. yüzyıllar, Avrupa toplumları için ilerleme ve aydınlanma hareketinin yükseliş dönemleridir. Oysa Osmanlı İmparatorluğu için 17. ve 18. yüzyıllar, yönetim ve ekonomi açısından gerileme ve çöküntü yıllarıdır. Ekonomik açıdan, Osmanlı devleti temel olarak tarım ve fetih gelirlerine dayanıyordu. Toprak rejiminin bozulması, köylü kesiminin gittikçe yoksullaşması, Tımarlı Sipahi Örgütü’nün yıkım içine girmesi, fetihlerin artık yapılamaması, bu gelir kaynaklarına dayanan devletin de ekonomik sıkıntıya düşmesine neden olmuştu. 1789’da gerçekleşen Fransız İhtilali, tüm Avrupa’da olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da derin etkiler yaptı. Milliyetçilik hareketleri özellikle Balkanlar’da boy göstermeye başladı. 50 yıl aradan sonra, Fransız İhtilali’nin etkileri, Osmanlı toplumunda Tanzimat adı verilen yeni bir düzeni yarattı. Tanzimat Dönemi, Gülhane Parkında padişahın bir bildirisinin okunmasıyla başlamıştır (3 Kasım 1839). Fransız İhtilali’nden tam yarım asır sonra okunan bu bildiri, birçok iç ve dış nedenle ortaya çıkmış olsa da Osmanlı devletinin yenilik yönünde adımlar atmak isteğinin de bir göstergesidir. URAN VE ŞERİATTAN UZAKLAŞTIK Padişahın kendi sözlerinden oluşan ve bir bildiri niteliğindeki “Gülhane Hattı Fermanı” şöyle başlıyordu: “Yüce devletimizde, kuruluşundan beri Kuran ve şeriat ilkelerine uyulduğundan saltanat güçlü, 1 3 Aralık 1908’de açıldı. İkinci Meşrutiyet Meclisi’nde İttihat ve Terakki Partisi çoğunluğa sahip olmasına karşın hükümet kurma görevini üzerine almamıştı. Ancak bir özgürlük ortamı oluşmuş, padişahın yetkileri sınırlandırılmıştı. Bu durumdan ne padişah ne de Osmanlı devletinde sürekli kendi çıkarları yönünde kararlar aldıran dış güçler, özellikle İngiltere memnun olmuştu. Meclis’in açılışından henüz 3.5 ay gibi çok kısa bir süre geçmiş olmasına karşın İstanbul’da gerici bir ayaklanma patlak verdi. İki gazeteci, 1 milletvekili ve as ker ve subaylar da dahil 20’den fazla kişi bu ayaklanmada öldü. Gerici kalkışmayı sürükleyen, başlarında hocaların olduğu kitle “Şeriat isteriz” sloganları atarak Meclis’i bastı, aynı istek ve bağırmalarla Yıldız Sarayı önündeki meydanda Binbaşı Ali Kabuli Bey parça parça edilerek öldürüldü. Bu gerici hareketin tüm İstanbul’da karışıklık yaratması ve 20 günü aşkın bir süre İstanbul’da yaşamı felç etmesi üzerine, Rumeli’ndeki 3. Ordu’nun ilerici ve genç subaylarından oluşan ve Hareket Ordusu adı verilen bir aske ri birlik, İstanbul’a gelerek bu irtica kalkışmasını bastırdı. Bu irtica kalkışmasını Padişah Abdülhamit’in geri planda desteklediğine, ayrıca bu gerici kalkışmada İngilizlerin parmağı olduğuna dair çeşitli makaleler ve kitaplar yayımlanmıştır. Bu hareketin içinde, kurucuları arasında Saidi Kürdi ya da Saidi Nursi ve Derviş Vahdeti gibi isimlerin bulunduğu, hoca ve şeyhlerin partisi olan “İttihatı Muhammedi Fırkası”nın yer aldığı artık kesin olarak bilinmektedir. 99 yıl önce açıkça ortaya çıkan bu hareketin içyüzü nedir? Günümüze yansımaları nelerdir? Bu gerici kalkışma ile onu bastıran Hareket Ordusu’nun bu davranışlarından genelde ne gibi dersler çıkarılabilir? Tüm bunları anlayabilmek için Türklerin 150 yıllık özgürlük ve demokrasi mücadelelerinin tarihine kısaca bakmakta yarar vardır. Öncelikle, Tanzimat’tan başlayarak II. Meşrutiyet’e kadar geçen dönemin tarihsel ve siyasal, ancak çok kısa bir gelişimi üzerinde durulacak, daha sonra da 31 Mart (13 Nisan 1909) olayı ele alınacaktır. Namık Kemal’le başlayan vatan bilinci anzimat döneminde laik hukuk yönünde o güne kadar görülmeyen ciddi bir yasalaşma hareketi yaşanmıştır. Toprak hukuku, ceza ve ceza usul hukuku, ticaret hukuku ve Mecelle ile kişinin hukukunda kimi düzenlenmeler yapılmıştır. Bu yasalaşma hareketleri ile devletin dine dayalı teokratik yapısı sürerken laik temellere dayalı kimi yasalar da kabul edilmeye başlanıyordu. Hıristiyan uyruklulara da “din ve vicdan” özgürlüğü konusunda hakları verildi. Bu gelişmelerde, 1856 Fermanı’nın ilanını sağlayan ve bu bildirinin uygulamasında titizlik gösteren yabancı devletlerin payı büyüktür. Bu gelişmeler basınyayın ve fikir yaşamını da etkiledi. Özellikle 1860’tan sonra Şinasi (18261871), Ziya Paşa (18251880) ve Namık Kemal (18401888) gibi aydınlar kamuoyunda etkili olmaya başladılar. Özellikle Namık Kemal, vatan, millet ve özgürlük kavramlarını işlemeye başladı. İlk kez Osmanlı’da halk da mutlu olmuştur. 150 yıldan beri ise bunun tersi yapıldığından zayıflık, yoksulluk ve çöküş baş göstermiştir. Oysa şeriat kurallarına uymayan devlet payidar olamaz.” Görüldüğü gibi ünlü Gülhane Hattı Fermanı bozuklukların nedenini “şeriat kurallarından” ayrılmak olarak görüyor; ancak Osmanlı devletinde düzenin sağlanması için yeni yasalar ve yeni kurallar aranması da isteniyordu. Bildirideki bu çelişki, günün koşullarından ve o günkü güçlü iki katmanı, “ulemayı ve tutucuları” ürkütmemek ihtiyacından kaynaklanıyordu. (B. Tanör, Osmanlı Türk Anayasa Gelişmeleri, YKY 2002, s. 87) Bir kez daha belirtilmelidir: Fransız İhtilali ile Avrupa’da din ve devlet birbirinden ayrılıp “laiklik” ilkesi yönünde büyük adımlar atılırken Osmanlı tüm olumsuzlukları şeriattan uzaklaşmaya bağlıyordu. Ancak Osmanlı padişahının ağzından ilk kez “yeni yönetim usulleri” ile “hak ve dokunulmazlıklar” gibi yeni kavramlar ortaya atılıyordu. Kuşkusuz en önemli aşama da “kişi dokunulmazlığı ve güvenliği” konusunda ileri adımlardan söz edilmesidir. SLAHAT FERMANI Avrupa devletleri özellikle azınlıklara verilmek istenen bu hakları hiçbir zaman doyurucu bulmadı. Bu nedenle 17 yıl sonra 1856 yılında bu kez “Islahat Fermanı” adı verilen bildiri yayımlandı. Her zaman olduğu gibi yabancı isteklerinin düğüm noktası, Osmanlı’da yaşayan Hıristiyan azınlıklara tanınacak haklardı. T ümmet yerine vatan ve millet gibi kavramlar ortaya atılıyordu. Bu hareketi “Genç Osmanlılar” adı verilen aydınlar yürütüyordu. 1867’de Genç Osmanlılar hareketi başarısız bir darbe girişiminde bulundu. Bunun üzerine şiddet ve baskı yoğunlaştı. Bu şiddet ve baskıya dayanamayan aydınların çoğu Avrupa’ya kaçtılar. 18291880 yıllarında yaşayan Ziya Paşa: “Diyarı küfrü gezdim beldeler kâşaneler gördüm Dolaştım mülki İslamı bütün viraneler gördüm” (Tanrı’yı tanımayanların ülkelerini gezdim Avrupa’yı kastediyor kentler ve yapılar gördüm İslamın vatanını dolaştım, yıkılmış yapılar, binalar gördüm) diyor, Batı’nın Doğu’ya karşı elde ettiği üstünlüğü belirtiyordu. Ayrıca gazel şeklinde yazdığı kasidesinde şöyle söyler: “Bedasl’a necaset mi verir hiç üniforma zerduş palan vursan eşek yine eşektir.” (Üniforma aslı kötü olana soy luluk mu verir, sırma işlemeli semer vursan, eşek yine eşektir.) Ya da: “Milyonla çalan mesnedi izzette serefraz Birkaç guruşu mürtekibin cayı kürektir.” (Milyonla çalan yüce makamlarda baş tacı, birkaç kuruşluk rüşvet yiyenin cezası kürek mahkumluğudur.) Görüldüğü gibi, Ziya Paşa’nın şiirleri bugünlerde bile geçerliliği olan politik değere sahipti. Ziya Paşa’yla aynı dönemde yaşamış Namık Kemal (18401888) ise vatan ve millet olgularını ön plana çıkarmıştır. “Vatan yahut Silistre” oyunu ile milliyetçiliği ve vatanseverliği ele almıştır. Ancak Namık Kemal bu piyes nedeniyle Kıbrıs’ta Magosa’ya sürgün edildi. Sürgüne giderken aşağıdaki şiiri yazdı: “Zalim olsa ne rütbe biperva Yine bünyadı zulmü biz yıkarız! Merkezi hake atsalar da bizi Kürei Arzı patlatır da çıkarız.” Bu sözler Namık Kemal’in azmini belirtir. “Yâre nişandır tenine erlerin Mevt ise son rütbesidir askerin Altı da bir, üstü de birdir yerin Arş yiğitler vatan imdadına!” Ya da: “Felek, her türlü esbabıı cefasını toplasın gelsin Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azimetten” Tanzimat döneminde onun dile getirdiği özgürlük aşkı, vatan ve millet sevgisi, bu devrin en canlı şiirleri olmuştur. Özellikle “Hürriyet Kasidesi”, Tanzimat döneminin en canlı, en gür sesli, en cesur bir toplumsal seslenişidir. Kulaktan kulağa kalpten kalbe söylenen beyit herhalde unutulmuyordur: “Vatanın bağrına düşman dayamış hançerini yoğimiş kurtaracak bahtı kara maderini.” I K II.Abdülhamit dönemi u dönemde İran, Osmanlı devleti ve Fas dışındaki İslam dünyası Avrupa devletlerinin egemenliği altına girmişti. İngiltere de Osmanlı devletinin toprak bütünlüğünü koruma siyasetini terk etmiş bulunuyordu (Tanör, 163). II.Abdülhamit, bu durumda yeni manevra alanları yaratmak politikası uygulamaya başladı. Osmanlı ve tüm dünya Müslümanlarının İslam halifesi sanıyla bu kutsal gücü kullanmak istedi. Böylece, İslam halifesi olarak bir ölçüde kendisini sömürge altındaki Müslümanları koruyan, onlar için çalışan bir hükümdar durumunda göstermek istedi. Bu durum iç politikada da “din yolunda bir sultan” nitelemeleriyle beslendi. Tanzimattan beri uygulanmaya çalışılan Avrupalı yaşam modeli yerine gelenekçiliğe, muhafazakârlığa geri dönüş politikaları benimsendi. Bu konuda hiçbir gösterişten de uzak durulmadı. Bu hareket, bu politika, dış yardım ve borçlanmaların yol açtığı ekonomik çöküntüleri unutturmaya da yarıyordu. Tarikatlar, tekke ve zaviyeler teşvik ediliyor ve korunuyordu. Bu dönemde tarikatçılık toplumu her yönden sarmış bulunuyordu (Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 2002, s. 347). Ünlü sosyal bilimci Prof. Berkes şöyle yazıyor: “Özellikle tarikatlar ve zaviyeler mantar gibi bit B Namık Kemal. Örgütlü muhalefet: Genç Osmanlılar smanlı devletinde II. Mahmut ve ondan sonra gelen padişahların başlattıkları reformlar, imparatorlukta idealist ve ilerici yeni bir yönetici elit sınıf yaratmıştı. Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa ve Ali Suavi gibi yazarların yönetimce cezalandırılmaları, birçok gazetenin kapatılması, şiddetli baskı, bu aydınların Avrupa’ya kaçmalarına neden oldu. Bu kez Türkçe gazeteler Londra, Paris ve Cenevre’de yayımlanmaya başladı. 1865 yılında, Namık Kemal ve altı arkadaşı gizli bir dernek kurdu, işte bu dernek “Genç Osmanlılar”ın başlangıcıdır. (B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 151153) Namık Kemal’in 1873 yılında Gedikpaşa Tiyatrosu’nda oynanan “Vatan yahut Silistre” piyesi İstanbul’u heyecana getirdi. Oyunun ana teması vatanseverlikti. Bu da Müslüman halk için yepyeni bir kavramdı. İnsanın ülkesine, vatanına borçlu olduğu sevgi ve bağlılık kavramları işleniyordu. Oyunda, 1854 savaşında Ruslara karşı Silistre Türk kalesinin savunması canlandırılı O yordu. Piyeste vatan aşkıyla oluşan söylemlerle, Osmanlıların vatanlarını sevmeleri ve onu düşmanlardan korumaları isteniyordu. Piyes 1. Nisan 1873’te oynandı, çılgınca ve heyecanla alkışlandı ve heyecan sürdü. Piyeste Vatan Türküsü dörtlüsü şöyledir: “Yâre nişandır tenine erlerin Ölüm ise son rütbesidir askerin Altı da bir, üstü de birdir yerin, Arş yiğitler vatan imdadına!” Bütün bunlar hükümet tarafından iyi gözle görülmüyordu, halkın heyecanlanmasından, piyesi alkışlamasından şüphe ediliyordu. Halkın padişaha, İslam ümmeti ile onun yetkili temsilcilerine değil de “vatan” denilen soyut bir varlığa bağlılık göstermesi, padişah ve hükümeti harekete geçirdi. Namık Kemal’in başyazarlığını yaptığı İbret gazetesi oyunun başlamasından beş gün sonra (1 Nisan 1873) “ayaklanmaya teşvik ve küstahlık (edepsizlik)” nedeniyle kapatıldı. Namık Kemal tutuklanıp sürüldü. Herhalde ünlü dörtlüsünü bu nedenle yazmıştır: “Zalim olsa ve rütbe biperva Yine bünyadı zulmü biz yakarız Merkezi hake atsalar da bizi Kürei Arzı patlatır çıkarız.” Sonunda Genç Osmanlılar aradıkları önderi, başarılı valilik hizmetinden sonra Şurayı Devlet (Danıştay) Başkanlığı’na getirilen Mithat Paşa’nın kimliğinde buldular. Genç Osmanlılar, büyük bir halk gösterisi yaparak padişahı etkilemeyi düşündüler. 11 Mayıs 1876’da Talebei Umum Hareketi, medrese öğrencileri ve halkın da katılımıyla gerçekleşti (124). Bu hareketten sonra Padişah Abdülaziz hükümeti değiştirmek zorunda kaldı, Mithat Paşa da Bakanlar Kurulu’na alındı. Bu hareketin ikinci aşaması Abdülaziz’in tahtan indirilmesidir (30 Mayıs 1876). Mithat Paşa ve arkadaşları Osmanlı devletinde bir Meşrutiyet yönetimi öngören bir anayasa taslağı hazırladılar. Meşrutiyetçi görünen Veliaht II.Abdülhamit, Mithat Paşa ve arkadaşlarıyla Meşrutiyet Anayasası ve Mebusan Meclisi’nin seçimle kurulması üzerinde anlaşmaya vardı. Bu anlaşma sonunda II.Abdülha mit, Mithat Paşa ve arkadaşlarının yardımlarıyla tahta oturdu. Mithat Paşa da sadrazam oldu. II.Abdülhamit’in tahta çıkışı, ulema, asker ve Jön Türkler işbirliğiyle gerçekleşmişti. Tanzimattan beri gelişen özgürlük ve meşrutiyet düşüncesi, artık oldukça yaygın ve örgütlü bir güç haline gelmişti (B. Lewis, s. 150159). Ünlü tarihçi Enver Ziya Karal’ın belirttiği gibi “Genç Osmanlılar hareketi” geçici ve darbeci bir kimlik eylemi değil, bir programı olan ve kamuoyundan destek alan ve ciddi çalışan bir muhalefet hareketidir (Karal, Osmanlı Tarihi, C. VII, s. 313). LK ANAYASA İlan edilen 1876 Kanuni Esasisi (Anayasa), Osmanlı’nın Batılı anlamda ciddi ilk anayasasıdır. Böylece, padişah yüzyıllardır sürdürdüğü egemenliğin mutlak sahibi olmaktan çıkmakta, bir güç olarak Yasama Meclisi’ni kabul etmektedir. İlk Osmanlı Parlamentosu 1920 Mart 1877 günü açıldı. Bu açış konuşmasında, ilginçtir ki, Padişah Abdülhamit uygarlıkla demokratik yasama ilkesi arasında bağ kuruyordu (Tanör, s. 155). Bu Meclis’in ilk toplantı dönemi üç aydan biraz fazla, 28 Haziran 1877’ye kadar, ikinci toplantı dönemi 2 ay (13 Aralık 187714 Şubat 1878) kadar sürdü. BDÜLHAMİT’İN BASKICI REJİMİ Osmanlı Meclisi Mebusan’ın eleştirici ve yer yer denetleyici tutumu, Padişah II.Abdülhamit’i tedirgin ediyordu ve sonunda 14 Şubat 1878’de Meclis’i tatile soktu. Kendisini tahta oturtan Mithat Paşa’yı, Mithat Paşa’nın bizzat kaleme aldığı anayasanın 113. maddesine dayanarak tutuklattı (5 Şubat 1877) ve sonunda Arabistan’da bulunan Taif zindanına gönderdi, orada da boğarak öldürttü. İlk aşamada kendisini Meşrutiyet yönetimi yanlısı gösteren Abdülhamit, oyununu oynamış, Mithat Paşa’yı öldürtmüş ve Meclis’i de kapatmıştı. SÜRECEK A İ meye, hatta Kuzey Afrika’dan yenileri gelmeye başladı. Eski Nakşibendi, Mevlevi, Rüfai, Şazeli gibi tarikatların yanında Cezayir’den Sudan yoluyla gelen Ticaniye tarikatı moda oldu. Ticani, Sayeli ve Nakşibendi şeyhleri Abdülhamit’in ve sarayın özellikle tuttuğu itibarlı tarikatlardı. (s. 347) ...Bu profesyonel, resmi olmayan din adamlarının yarattığı hava içinde, halk arasındaki dindarlık havasını bozacak eylemlere kalkışanları polis cezalandıracaktı. Oruç tutmayanlar, beş vakit namaz kılmayanlar, zındıklık, conluk ve dehrilikle suçlanmamak için çok dikkatli davranmalıydılar.” Bu yobazlığa dayalı temel politikanın sürmesi için Abdülhamit, merkezi bir yönetim ve çok sıkı merkezi polis yöntemleri uyguladı, jurnalcilik etkin bir biçimde kullanıldı. İşte II.Abdülhamit’in 33 yıllık “istibdat”, baskı yönetiminin karakteri bunlardır. C MY B C MY B