Katalog

SAYFA CUMHURİYET 7 MART 1999 PAZAR 12 PAZAR KONUGU En büyük rüyası 'Türk-Yunan Konfederasyonu' olan Yunanlıprofesör DimitriKistikis: Türkiye Alevilik sayesinde Avrupa'ya girebilir' Balkanlar İslamlaşmadı Alevilesti - Bektaşilerin Balkanlar'da başanlt olmasımn altında yatan neden nedir? - "Bu konuda ilk iddia; Alevüer, kültürlerarası çabaJar yoluyla Ortodoks Hıristiyanlan kurumsallaşmış kiliselerinden çıkanp sonunda tslam yaranna onlan Islami akımlara katılan Heferodoks Hristiyanlara dönüştürmeyi başardılar. Dervişler konusunda en iyi Yunan uzman olan Vladimeros Mirmiroğlu şaşırtıcı bir şekilde bu görüşü desteklemektedir. 194O'ta şunlan yazmıştır: 'Bektaşiler gûçlü Yeniçerilerin yardımıyla Rumeli ve Anadolu'daki Hıristiyan manastırlarınm çoğunu ele geçirdikten sonra bunlan kendilerine mal etmişlerdir. Yayılmacı anlayışlanyla sadece Hıristiyan manastırlanyla yetinmeyip yenilerini de kurmuşlardır. Ancak, bunlann yanısıra manastırlannın kapılannı Hıristiyanlara da açmışlar, dolayısıyla kendi azizlerine ibadet ederken Hıristiyanlan da aralanna katmayı başarmışlardır. İbadet evleri çifte Hınstiyan-Müslüman bir yapıdaydı. Bu yoüa yavaş yavaş ve kurnazhkJa çoğu Hıristiyanı Müslümanlaştırmayı başarmışlardır. Asırlar boyunca herhangi bir Bektaşi ya da Alevi, Müslüman-Hıristiyan aynmı yapmamıştır. Bu nedenle Bektaşi tarikatı Hnstiyanlan da kabul etmiştir. Bu sayede 1850 gibi yakın bir tarihte bir Yunan Ortodoks Hıristiyanı olan Antonios Varsamis, Hıristiyan kalarak Bursa sırtlannda bir Bektaşi Tekkesine 'baba' olmuştur. Alevi Şeyh SimavnaİJ Bedrettin'in Hıristiyan Müslüman sentezi lehine oynadığı rol ve Aleviliğin Osmanlı'nın ilk dönemindeki baskmhğı. Bedrettin'in 1411-1413 yıtlan arasındaki hükümdarsız devrede . Musa Çelebi rejiminin resmi doktrini haline gelen fikirleri açısından önemlidir. Bedrettin doğuştan Türk- Yunan kökenlidir ve kendisi gibi oğlu da bir Hıristiyan ile evlenmiştir. Hem Yunan Ortodokslar hem de Aleviler tapınaklannda ikonlara ibadet ederler. Ortak teofojilerinin özünde merkezi fiziksel kalp olan ulvi aşk vardır. Böylece bir Yunan Ortodoksu devşirmelik yoluyla Bektaşi olduğunda din değiştirdiğini ya da Müslümanlığa geçtiğini düşünmezdi. Bektaşiliğin Balkan yanmadasındaki Ortodoks Hıristiyanlar arasında -Sünniliğe gecen Boşnaklar hariç- başanh oimasının temel nedeni buydu. Sonuçta Balkanlar'ın Islamlaşması değil Alevileşmesi sözkonusuydu. Yine de, komûnizm ve komünizmin insanlan dinden uzaldaştırmasıyla Bektaşilik ile Islam arasındaki aynm belirsizleşti. Balkanlar'da otonom bir din olarak Bektaşiliğin geri getirilmesi için çaba gerekmektedir." MtYASE İLKNVR - pwf. Dr. Dimitri Kistikis "Osmanh İmparatorluğu'nda entelektüelhayat" konulıı sempozyuma katılmak amacıyia Istanbul 'a gelmişti. Bir ay önce de Ankara 'da ODTÜ tarafından düzenlenen bir sempozyuma katılan Yunanlı Profesör Kistikis, sempozyumda en ilgi çeken konuşmacıydı. "Osmanh İmparatorluğu'nda Aleviliğin Kültûrler Arası Rolii" konusunu seçen Dimitri Kistikis, Kanada 'nin Ottawa Üniversitesi 'nde görev yapıyor. Türk bilim çevrelerinin pek yabancısı sayılmaz. Zira 1980 'liyıllarda önce Boğaziçi Üniversitesi 'nde, sonra da Bilkent Üniversitesi 'nde öğretim üyesi olarak bir süre çalıştı. Buydlarda dönemin Başbakanı Turgut Özal'a damşmanlık da yaptı. En büyük rüyası, Türkve Yunan halkının birlikte yaşayabileceği Türk- Yunan Konfederasyonu 'nun gerçekleşmesi. Ancak iki halkın resmi dinini konfederasyonım önünde engel olarak göriiyor. Yunanlılann Ortodoks Hıristiyan, Türklerin ortodoks Islam inancının bu birleşmeye uygun olmadığım savunuyor. Ona göre iki toplumun dini Alevilik olsa konfederasyon bir günde kurulur. tlginç görüşleri var Kistikis 'in. Türklerin geleneksel dininin Alevilik olduğunu, devletin politik bir dine ihtiyaç duyulması nedeniyle Aleviliğin terk edildiğini söylüyor. Kistikis, Aleviliğin Islam dışı bir inanç olduğunu da öne sürüyor. Ancak bu konuda kafası net değil gibi. Hem Alevilik-Bektaşiliği tslam dışı bir inanç olarak gördüğünü belirtiyor hem de hoşgörüleri sayesinde Balkanlar 'da Ortodoks Hırıstiyanların Müslümanlaşmasında etkin rol oynadıklannı söylüyor. Sempozyum için lstanbul 'a geldiğinde kaldığı Richmond Oteli 'nin kafeteryasında görüştük. Söyleşinin ilginç olan bölümlerini aldık. -Türklerin geleneksel inancının Alevilik olduğunu öne sürüyorsunuz, bunu biraz açar mısınız? - Alevilik, sadece Anadolu'ya özgü bir Türk inancıdır. Ortodoks Sünni inancı Tiirklere göre değildi. Alevilik ile ilgili en büyük kanşıklık, Aleviliğin Islamın bir kolu olduğu ve hatta Alevilerin Şii olduğu iddialanndan kaynaklanmaktadır. Tıpkı Turkçenin Türkierin dili olması gibi, Alevilik de Türklerin asıl dinidir. Osmanlı İmparatorluğu'nda Alevi sözcüğü 19. yuzyıldan önce kullanılmıyordu. Aleviler 'Kızılbaş veya Bektaşi' adlan ile tanınıyordu. Aleviler, sadece Iran Şiilerinden değif, Suriye'deki Nusayrilerden de farklıdır. Türk Alevileri kadına büyük saygı gösterirken Nusayriler kadını horgörürler. -Türkler nasıl oldu da bu geleneksel inançlannı terk edip Sünniliğe meylettiler? Bununla da kalmayıp eski itıançlart Aleviliği sürdürenlere karşı amansızca mücadele ettiler? - Alevilik birdevlet dini olamazdı. Bu devlete bir politik din gerekiyordu. Politik din ve doğal din aynmını J.J. Rousseau'nun Toplumsal Sözleşme adlı eserine borçluyuz. Başka bir deyişle burada mistik nitelikli bir politik ideolojıyle karşı karşıyayız. Doğru veya yanlış, Türkler güçlü devletler kurmak için dinleri olan Aleviliğin uygun olmadığım düşündüler. Hıristiyan ortodoksluk gibi Islam ortodoksu Sünniliğın daha önceden politik bir din olarak başanyla denendiğini biliyorlardı ve sonuç olarak Sünniliğin daha uygun olduğuna karar verdiler. - Türklerin geleneksel inancı olan Alevilik, resmi devlet dini olarak da kalsaydı ne olurdu? Tarih, başka türlü mü yazdırdı acaba? - Kesinlikle tarih farklı olurdu. Osmanlı hanedanlan başlangıçta Alevi'ydi. Osman. Orfıan. Murat, hatta Fatih'e kadar hepsi Alevi ınancına bağlıydı. Ama Alevilik bir politik din olamayacağı için sonradan terk edilmek zorunda kalındı.Bir gönül inancı olan Alevilikte hiverarşi yoktu, eşitlik vardı. Alevilik resmi devlet dini olsaydı, Osmanlı'nın bu kadar büyümesi ve imparatorluk halıni alması mümkün değildi. Alevilikle fetihler yapılamazdı. Herkese aynı gözle bakan. dini. millıyeti ne olursa olsun herkesi eşit gören Alevilikle fetihler yapılması mümkün müydü? O nedenle Osmanlı hanedanı politik bir din arayışına girdı. Bu da Sünnı Islamdan başkası olamazdı.Türkler arasında başlangıçta'bir dil, bir din birliği' geçerlıydi. Dil olarak Türkçe. din olarak da Alevilik vardı. -Aleviler Cumhuriyet devrimlerine ve Atatürk 'e en sadık kitle diyorsunuz, ama laik Türkiye Cumhuriyeti de Alevileriyok sayıyor. Bu çelişkinin nedeni ne? - Mustafa Kemal din adamı değildi, o nedenle Aleviliği tüm yönleriyle bilmediği için yeterince değerlendıremedi. Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa Kemal'in topluma bakışı ile Alevilerin görüşleri arasındaki benzerlikler ulusal hareketle, bu saf Türk dini arasında Alcvilık- Bektaşilik'i cumhuriyetin resmi dini olmaya götürecek kadar bir uzlaşma oluşmuştu. Sonunda Mustafa Kemal'in herhangi bir dini harekete karşı şüpheleri onu sufi tarikatlan ve türbeleri kapatma) a götürdü. Her şeye karşın Aleviler büyük düşmanları Sünni Islam karşısında genellikle CHP'yi ve Kemalist geleneği sürdüren diğer sol partıleri tuttular. Günümüz Türkıyesi büyük birçelişki ile karşı karşıyadır. Laik Kemalist devlet, bir yanda İslam'ın tüm dünyada siyasallaşmış biçimiyle, yani İslamcılıkla mücadele ederken öte yanda anayasasında "devletin resmi dini Islamdır' dıyor. Halkın yüzde 90'ının Müslüman olduğu sık sık yöneticiler tarafından söylenıyor ve dini bayramlar resmi olarak kutlanıyor. Türkiye, Kemalist Türk millıyetçiliği üzerine kuruludur. ancak bunu savunmak için 1919'dan beri sadakatle Kemalizmi desteklemiş olan Aleviliği yücelrmek yerine anlamsız birçabayla Türk-lslam sentezini kurmaya çalışarak Sünniliğe önem \eriyor. Boşunadır. çünkü resmi tutum 1919'dan beri Aleviliğin lehine değişmiş olsa da Islam inancı Türke göre değildir. Dahası, kültûrler arası bir harç olan Aleviliği yok sayan Türkiye, Avrupa Birliği'ne girmenin anahtarını da bir anlamda suya atıyor. Halbuki Türkiye Aleviliği kullanarak, giderek artan Müslüman varlığından, özellikle de fundetnantalizmden rahatsızlık duyan Avrupa'nın kaygılannı ortadan kaldırabilir. Kurtuluş Savaşı'ndan beri Aleviler. her zaman Türkiye'yi Islam dünyasından uzaklaştınp Avrupa uygarlığına entegre etmeye çalışan Kemalizmi desteklediler. ama Turgut Özal'a danışmanlık yapan Kistikis Türkiye'nin Ale\ ileri anlayamadığı ve değer- lendirenıediği kanısında. Türk devleti onlan ne anladı ne de yeterince ciddiye aldı. Bunun yerine Türk tipi bir Sünni tslam'ı topluma adapte etmeje çalıştılar, adına da Türk-İslam sentezi dediler. dinler gibi Alevilik de birçok dini öğenin sentezidir. Şamanizm, antik Yunan dini, Ortodoks Hıristiyanlık ve Şiilik öğeleri banndıran Alevilik ne pagan ne Hıristiyan ne de Müslümandır. Sadece AJevidir. Aleviliğin kaynağı Melekler Mezhebidir. Hıristiyanlığın ilk yüzyıllannda Anadolu sahillerinden ve çevredeki Ege adalanndan doğan bu itikat, Laodicea Kilise Meclisi tarafından 363 yılında Hıristiyan bir sapkınlık olmakla itham edildi. Sünni Islam da Aleviliği sapkınlıkla suçluyor. Harvard Üniversitesi'nden Mehrad R.Izady'nin belirtriği gibi Aleviler. Alı'nin. Tannnın yeryüzündeki en önemli sureti olduğuna inanırlar. Ali çifte bir kişiliktir. Ali ve Muhammet tek formda birleşerek Isa ya da Krişna'ya benzer bir Tann sureti olan Muhammet-Ali'yi oluşturur. Izady de Aleviliği Islam dışı kabul ediyor ve Alevi teolojisinin temeli bağımsız olan ve Sami dinleri dışında kalan tüm dinler gibi Kuran'ın ayetlerine ve özüne aykın olduğunu söylüyor. Osmanlı'da 15.yuzyıldan beri eziyet gördüklennden Sünnılerin gazabından kurtulmak için Alevilenn Islam dışı doğalannı gizlemeye çalışmalan kolayca anlaşılabilir. Turgut Ozal'ın annesi Hafize Hanım da Aleviydi. Nakşibendiliğe geçişi daha sonra olmuştur. Özal'ın babası ise Ermeni'dir. Ben bunu çok iyi biliyorum. Çünkü Özal benim yakın bir dostumdu. Ancak politikacı olduğu için bilinen kaygılarla bunu sakladı. -Babasmın Ermeni, annesinin ise Alevi olduğunu size Özal mı söyledi? - Eee ben çok iyi biliyorum. Fazla kanştırmayın. -Sempozyumda sunduğunuz tebliğinizde 'Anadolu 'da gayri Müslimlerle Türkler arasındaki var olan banş Aleviler sayesinde olmuştur' dediniz. Azınlık olan Aleviler bu bartşt nasıl sağladı? - Gizlilik fenomeni yüzünden Aleviler. Hıristiyan unsurlar tarafından sıkıntılı zamanlarda yüceltilmiştır. Örneğin 1923 yılında birçok Rum ve Ermeni Doğu Anadolu'nun uzak Alevi köylerine sığınmıştır. Baskılar nedeniyle Aleviler, Sünni îslam'a karşı kapalı bir toplum olarak görünmüş. ancak gayrimüslim azınlıklar karşısında olabildiğince açık olmuştur. Hoşgörü ve toleransı temel alan bir inanca sahip olan Alevi, Anadolu'daki gayrimüslimlerle baflS içinde olmuştur. Hatta devşirmeler yoluyla Ortodoks Hıristiyanlar Osmanlı yönetımine getirilirken Aleviler, 15.yuzyıldan 20.yüzyıla kadar işkence görmüş, katliamlara uğramıştır. Yani diğer bir deyişle, Osmanlı yönetimi Müslüman olmayan azınlıklara daha hoşgörülü davranırken kendini Müslüman olarak sayan Alevilerden aynı hoşgörüyü esirgemiştir. -Türk dilinin de Aleviler sayesinde bugüne kadar geldiğini sempozyumda söylediniz. Türkçeyi sadece Aleviler mi kullandı? - Aleviler için Türk dili çok önemliydı. Yunus Emre Aleviydi. Türk ozanlarının tamamına yakını Alevidir. Bir Alevi'nin Türk olmaması imkânsız. -Siz de Aleviliği İslam dışı sayanlardansınız? Bu konudaki argümanlarımz nedir? - Aleviliğin Islami olduğu yönündeki inanışın temelinde iki düşünce vardır. Binncisı; özünde Alevi olan Türk hanedanlan. idari amaçlarla politik bir din olarak Sünniliğı seçmiş ve Bektaşiliğe dayanan devşirme kurumu aracılığıyla kendı asıl itikatlan olan ve Türkler tarafından savunulan Aleviliği baskı altına almışlardır. tkincisi; Aleviler kendilerini yüzyıllar süren işkenceden Alevi olduklannı gizleyerek ve kendilerini Müslüman gibi göstererek korumuşlardır. -Aleviliğin İslamın heterodoks kollanndan biri olduğu söylenebilir mi? - İslamın temel prensiplerinden hıçbirine uymadığı düşünülürse * söylenemez. Alevi ve Şii inancının merkezındekı Ali figürü Müslüman sayılmalan için yeterli neden değildir.. Tüm gelişmiş -Peki Kürt, Zaza ve Arap Alevüeri nereye koyacağız? - Kürtlerin yüzde 9O'ı Sünni. Alevi Kürt sayısı Alevi Türk sayısı ile kıyasalanamayacak kadar azınlıkta. Kürt Aleviler belki de Kürt değil. Sahte Kürt. Kürtçe konuşuyorlar, ama bu onlann Kürt olduklannı göstermeye yetmez. -Sizin en büyük iddialonmzdan biri de Türk-Yunan Konfederasyonu. Bu mümkün mü? - Bir tek koşula bağlı. Dev letin resmi dini Alevilik olursa bu konfederasyon da mümkün olabilir. Çünkü Yunanlılann resmi dini Ortodoks Hıristiyanlık. Türklerin resmi dini ise ortodoks Islam. iki zıt kutup. Hoşgörü ve tolerans olması lazım ki bu konfedarasyon gerçekleşsin. Bu da ancak her dine, her ırka eşit mesafede duran ve hangi dili konuşursa konuşsun bütün ınsanlan Tanndan bir parça sayan Alevilikle mümkün olabilir. Dünyada Yunanlılarile Türkler kadar birbinne benzeyen, kültürleri ortak çok az ulus var. Türk-Yunan mistik düşüncesi devrimciydi -Peki Alevilikle Bektaşilik arasındaki benzerlikleri vefarklılıklan anlatır mısınız bize, siz nasılgörüyorsunuz? - "Daha önce yapılmış birçok çalışma, bu iki inanç arasındaki farkm teme! olarak toplum ve eğitinı vapısından kaynaklandığını yeterince açıklamıştır. Ikisinin de etnık kökeni aynıdır. Doğudan göç edip Anadolu'ya yerleşerek Bizans veya Roma tmparatorluğu bünyesinde yaşayan yerli halka kanşan. yoğun bir kültürlerarası etkileşimle sadece özgün bir kültür değil otonom bir din kurmayı da başarmış olan Türkmen kabileleridir. Bektaşiler tekkelerde ulema olarak yetiştirilmiş, Osmanlı İmparatorluğu'nda askeri ve idari alanda en yüksek düzeylerde görev almışlardı. Yoğunlukla Osmanlı'nın orta bölgelerinde -Rumeli ve Balkanlar- bulunuyorlardı. Olağanüstü hoşgörü ve iletişim yetenekleri onlann birleştiriciliğe kapılmalarına hiç sebep olmamıştır. Müslümanlık veya hristiyanlık olmayan dinleri ile tipik Türk olan kültürlerini muhafaza edip gelıştirdiler. Ancak 19.yüzyılda masonlukla tanışmalan Batı Avrupa kültürüyle köprüler kurmalanna olanak verdi. Aslmda Türkiye Cumhuriyeti'nin, Türk kültürünün Avrupalı olması nedeniyle kendilerinin Avrupa Birliği'ne tam üye olarak alınmalan gerektiği iddiasını temsil eden Bektaşilerdir." -Mevlevilik ile Bektaşilği karşılaştınrır mısınız? tkisi de heterodoks bir ininç mıdır? - " Görünürdeki tek belirgin fark, Mevlana'nın kendisi de anne tarafından saraylı olduğundan toplumun üst sınıfına, buna karşın Hacı Bektaş'ın halka seslenmesidir. Halka, özellikle 13 ve 14.yüzyıllarda küçük burjuvaziyi yönetici zümrenin dayatmalanna karşı koruyan ahilerin zanatçı ticaret localarına hıtap etmiştir. Sonunda devşirmeler vasıtasıyla da olsa Bektaşilik, yönetici sınıfa ve sultanın sarayına geçmiştir. Devlete bağlı ve toplumsal bir sorun oluşturmayan Mevlevilergibi Sünni sufılerin Aleviler konusunda yanlış imajını meydana getiren Osmanlı Devletinin 16.yuzyıldan beri Şii lran'la olan mücadelesidir. Kanunlara uyduklan varsayılan bu sufilerin Bektaşiler gibi heterodoks Alevi sufîlere karşı olduklan düşünülüyordu. Aslmda Türk mistik düşüncesi Hacı Bektaş'a Mevlana'ya, Yunus Emre'ye bakıldığında temelinde heterodokstu ve Athos Dağı'ndaki keşişlerin Yunan Ortdoks inançlanyla da yakmdan ilişkilıydi. Türk-Yunan mistik düşüncesi esasında her zaman devrimciydi ve tarihin tüm zamanlannda toplumun tutucu unsurlannı ürkütmüştü." DÜNYA KADINLAR GÜNÜNÜ KUTLUYOR VE ÜLKE SEÇİM ARiFESiNDE TÜRK KADINI SiYASETiN NERESiNDE? FAZiLET SEÇİM SÜRECİNE SANCILI GiRiYOR • CHP'NİN OYLARI NEREYE GiDECEK? • AYDINLAR ÖOP VE İP VİTRİNLERİNOE SiGORTACIUK BÜYÜME TRENDİNDE ORHAN BiRGiT'iN KÖŞE YAZISI: GÜNEYDOĞU'DA UMUT TOHUMLARI B HAFTM.IK EKONOMİ OERGİSI orsacı ŞubaHa yaürım araçlanmın getirisi ne oldu? mart ayımn en uygun poptföyü SBCTOftUMUiyfffflfOİB10 ŞÜKEB İstinye'den En Taze Haberler Borsacı'da orsacı ÜUJBJ KÜRTUtüŞüNU ARIYOR TOPRAK LEASIN6 MAZHAR ZORLU hOLDİNG. PINAR UN. RAY SIGORTA. AKBANK ARÇELIK. ŞİŞE CAM, IZMİR OEMIR ÇELIK, MARDİN ÇİMENTO BATIÇIMENTO, GÛNEŞ SIGORTA, VESTEL TEKSTIL BANK, MILLIYET GAZETECIUK ERCİYAS BIRACILIK, DOĞAN YAYIN HOLDİNG SABANCIHOLOİNG, EREĞÜ OEMIR ÇEÜK "BORSADAKİ REHBERİNİZ"