Katalog

Cumhuriyet İmtivaz sahibi: Berin Nadi Genel Ya>ın Yönetmeru. Ozgen Acar •Genel Yayın Koordınatörü- Hikmet Çetinkaya • Genel Yayın Damşmanı: Oriıan Erinç •Yaaişleri Müdürleri: tbrahim Yddız (Sorumlu), Dinç Tayanç • Haber Merkezi Müdürü: tpek Çalışlar • Görsel Yönetmen: Ali Acar • Dış Haberler: Ergun Bakı 0 Ekonomr Abdurrahman Yüdırııtı # İstihba- rat: Yalçın Çakır • Yurt Haberlen: Mehmet Saraç • Makaleler: Sami Karaören • Spor: Abdülkadir Yüceiman • Düzeltme: Abdullah Yazıcı Ankara Temsilcisi: Mustafa Balbav • Haber Müdüru: Doğan Akın Atatürk Bul- \an No:125, Kat: 4, Bakanlıklar-Ankara Tei 4195020(7 Hat), Telex: 42344, Fax: 4195027 •İzmır Temsilcisi: Serdar Kızık, H Zı> a Blv 1352 S 2 3 Tel4411220 Telex: 52359. Fax. 4419117 »AdanaTemsilcisi. Çetin Viğenoğlu İnönü Cd. 119 S No: 1 Kat. l.Tel: 3522550-3522601-3522492, Telex 62155, Fax: 3522570 Müessese Mudürü Erol Erkut • Koordınatör: Ahmet Korulsan • Muhasebe- Büleot Yener • Idare: Hüseyin Gürer •lşletme önder Çelik • Bılgı-İşlenv Nail InaJ •Bılgısavar Sıstem: Mürihet Çiier •Reklam. Reha Işıtman YıvmiajtnıeBasaıc^enıGünHdber <\jansı, BasınveYayıncılık A Ş Tıirkocağj Cad 39 41 Cağaloğlu34334Isl PK 246tstanbulTel (0 212)5120505(20hat)Tele< 22246. Fax [0 212)3138595 11OCAK 1994 İmsak:5 51 Güneş:7 21 Öğle: 12.19 İkindi: 14.41 Akşam: 17.02 Yatsı: 18.28 İSTANBUL'U SARSAN ON YIL 1 383- 1 993 "83Rubu"veîSTANBUL... Yağmaya yasal hazırhk... Anayasaya aykırı ruhsatlar... Dalan 'm " kafasındaki'' planlar... Ayncalıklı "rant kuleleri" • •. Orman alanlarında "yeşilyaşam"... Thatcher 'la köprü pazarlığı... Su havzalannda "lüksyapılaşma"... Boğaziçi'nde milyarlık kondular... Gecekonduya "mafya"güvencesi... Küçük Armutlu -Sultanbeyli ve demokrasi... .:J::fe^; Jj;:: Z^ OKTAY EKİNCİ S u N U S Megara Kralı Byzus \n, Yunanistan daki kahinlerin söziine uyarak 'hörler ülkesinin Uarşıaındu'bir kent kurmasından bu yana 2650 vılgeçti. Körler ülkesi Chalcedon, yani şimdiki Kadıköy, 'körler' ise şimdiki Entinönü, Fatih ilçelerinin bulunduğu güzelim yarımadayı 'göretneyip', kolonilerini karşı kı yıda kuran Fenilceliler'di Megaralüarın bugünkü Saraybumu bölgesinde İ. Ö. €58 'de kurmaya haşMudıklar* kentin adı önceBizans, Konstantinos 'ım İ.S. 330 larda imparatorluğumtn başkentiyapmasından sonra Kon&tantinopoli* ve en sonunda da îatanbuloldu. 2650yıllık bu tarihselserüven içerismde, vine sırasıyla Bixun»tium, Nea Roma, Konstantaniyye, İstanpolis, Darül'Ulam, Dar'ül'hilafe, Der 'maadet... gibi isimlerle de anıldı. Ve yine bu süre içerisinde Ratna, Blxanm ve OmmanU uygarlıklarının da merkezi oldu. Istcınbulson 70yılımise Cumhuriyet Türkiyesi'nın 'saıtuyi, ticnretf kültür ve turixm başkenti 'olarak yasıyor. İ'lke nüfusunıın neredeyse 1/6 'sını barmdırarak ve heryıl ortalama bir A vrupa kentinin nüfusu kadar göç eden insanlara sürekli kucak açarak, yaklaşık 3500 kilometrekareye ulaşan yerleşim alamyla, üçüncü bin yılbaşlarında yeryüzünün sayılı 'ülke-kentleri' arasına girmeye hazırlanıyor... Bu araştırmada, zengin kültür ve duğa hazineleri nedeniyle 'dünya kenti 'olmasıyla övündüğümüz İstanbuiun, tarihinde belki de en ' s o r s ı c ı ' döneminikapsayan son onyılından 1983-1993 ydlarından ayrmlıh bir kesitigözler önüne sereceğiz. Ai lında, bu dönemin sonuçları zaîen 'gözler önünde ', cuna biz vine de olanı biteni bir kez daha belgeleyip, 'unutulanUm'ya da 'hiç bilinmeyenleri'okurlarımızın ve de 'ilgiUterin'bilgi ve değerlendirmelerine toplu olarak sunacağız. Amacımız, böylesi bir on yıl daha yasanmaması için gereken neyse onu yapmak üzere bu kenti sevenlere yardımcı olmak ve ışık tutmak. Hele, yine bu onyılın altında imzaları bulunan kişi ve çevrelerin.yeni bir beş yıl için dahayetki ve sorumluluk üstlenmeye niyetlendikleri şu yerelseçimler öncesinde... Şimdi, hazırsanız birlikte inceleyelim ve birlikte tartışahm... Not: Bu dizide açıklanan konular hakkında görüş ve eleştirilerini v ansıtmak istey enler, 200 kelimeyi geçmeyecek şekilde düşüncelerini > azılı olarak iletebilirler. Fax:(0212)5138595 1980Tİyıllara nasügelindiCumhuriyet uygarlığı 1923-1950 1983 yılına dek. 60 yıllık cumhuriyet dönemi. ülke bü- tününde olduğu gibi İstanbul için de 'planlamadan plansızlt- ğa' doğru gelişen bir süreci içerir. Hemen tüm dünya kentle- ri, özellikle de A\ rupa. Rusya ve Amerika'daki kentler, bü- yümelenni ve gelışmelenni 'bir plan disiplinine' bağlama çabalanna, daha 19. yüzyılın başlannda giriştiler. •Şehireilik bilimi", aynı yüzyılın ortalanndan itibaren kentleşme sorunlanna çözüm aramaya başladı. Kent top- raklannın kullarumında salt 'yatırınKinın' ya da "mülk sa- riibinin' değıl. toplumun o kentten ve o topraklardan beklentilerinın daha önemli olduğu, yine geçen yüzy ıldan itibaren şehirciliğın temel ıl- keleri arasında öncelikli yen- ni aldı ve giderek de sağlam- la^tırdı... Istanbul'un bu 'çağdaş uy- garlık' olanağına kavuşması, elbelte kı ancak cumhuriyet dönemıne geçilmesiyle birlik- te mümkün olabildi. Sultan II. Mahmut'un. 1837 yılında Von Moltke'ye yaptırdığı ha- ritayı saymazsak. Osmanlı'- nın son günlenne dek İstan- bul için hemen hiçbır planla- ma kaygısı duyulmamış, bu yönde ciddi bir ginşımde de bulunulmamıştı. 1933'te Atatürk'ün ısteğıy- le. İstanbul'a artık bir imar planı kazandınlması için dö- nemin en ünlü mimar ve şe- hircilerine 'yanşma' çağnsı- nda bulunuldu. Berlin Tek- nik Üniversitesi"nden Elgötz, Fransız Şehireilik Birliği Baş- kanı Agache ve Paris, New York. Chicago gibi kentlerin planlannda imzası bulunan Lambert, tüm bilgilerini ve birikimlerini İstanbul için kağıda döktüler. Sonunda, her üçünün de ortak önerile- rini içeren, ancak ağırlıkh olarak Elgötz"ün planını be- nimseyen bir dizi kural, İsta- bul'un 20. yüzyıldaki geliş- mesine yön veren ılk bilimsel kararlan oluşturdular. Örneğin. Haydarpaşa'nm büyük lıman işlevini yüklen- mesi. havaalanının Ye^lköy'- de gerçekleşmesi. Taksim- Harbiye-Beşiktaş arasırun 'kentsel park olarak belirlen- mesi (kalabilen, bugünkü Demokrasi Parkı). Haüç'te Unkapanı-Azapkapı arası- ndaki Atatürk Köprüsü. Sul- tanahmet ve Taksıırfin 'kül- türel merkezler' olması... 1933"lerin bu ilk planlama gi- rişimlerinden bugüne yansı- yan gelişmelerdir. 28 Hayıa I96C 27 Mayıa DeTrı«ıntn ıjıgı altında İlk çalışaalar. l a r : ETren, Ulkay, Eurdoglu, Ernajı,ETren, Ulkay, ftjranay, Crgeceral Cemal MRSEl'e aşijıdakl telgrsflE çek;l»esıue • Org«neral CeaAl G'JHSEl Hilll Birlik Komite Başkar.ı ve Turk 5ilâhlı Suvvetler Başkuaardanı Humyet 4 ş ı | ı Tjrk Ellletl ve gençilÇının uBuiunu iılf getıren asıl ordunızu a&hsınızda selaalacakla tahtıyarız. İaar ve kalkım&a ıtısvesı altında, yurtiuaıjza ve şehır- lerıoıze paraak lşaretıle mcırılen prograasll.plinsız ve heaapsız a^ır darbeler karşısında, yapılaış olan teşebbua ve dldınjae-erımızır. akls kalnaBlle ıçlerlı^ze ;Dken acılardan k-jrtulmuş olarak buguE deruî aevınç ve (luzûr ıçınde bulunuyoruz. Meale<et ıçındejcı mea'ulıyetır.ı BUdrlk bir Beslec teşek- kjlu Dİarak ha*ıkl vazıfe'.erlmızı var gucuauzle lfaya aalde old^adus- tıldırır,h'-rmet ve şukrariarısız; arzederiz. 2S.Hayis.1960 M.earlar Oi&sl Istanbı-i Idare -eyetı Saşkan »oçent Kı«ar Heaut EYR Planlı kentleşme kavramıyla ilk kez cumhuriyet döneminde tanışabilen İstanbul, bu çabalann kesintiye uğradığı 1950'liyıllann ardından imar planı anlayışına yeniden 1960larda kavuştu. Ne var ki, 1980 temmuzunda kentin ilk "metropolitan Nazım İmar Planı" onaylandığında, bu kez de 12 EylüTün gelmesine sadece bir . . İstanbullu mimarların. kenti, " Menderes'in yıkımlarından kur- Cemal Gürsel, istanbul için yeniden pianlama di- b u Ç U k a y k a l m i Ş t l tardığı" için, 27 Mayıs'ın lideri Gürsel'e gönderdiği teşekkür kararı siplinini savunan imar politikasıiu da bişlattı. Planlamadanpkmsızlığa... Menderes, parmağıyla işaretlediğiyerleri yıktıra- rak Istanbul'un ilk yol operasyonlarını başlattı. Cumhuriyet döneminin İstanbul'a ka- zandırdığı ve Batı kentlerinden yaklaşık '100 yıl gecikmeyle' başlanabilen 'planlı kentleşme' çabalan. 1950 yılına dek 'aynı coşku' içinde devam etti. Fransız şehireilik uzmanı Henri Prost, 1936'da sadece üç yıllığına İstanbul'a gelmişken bu coşkuya ortak oldu ve 1950'lere dek çalışmalannı sürdürdü. Böylece İstanbul, 1930-1950 arasındaki yirmi yıllık dönemi. 'kişi yararı yerine bilimi ve kamu yarannı esas alan' bir imar politikasının 'planlı kalkınma' hede- fıne uygun olarak dünyanın en ünlü mi- mar ve plancılannın 'sağlıklı gelişmesi' ve 'evrensel değerlerini yitirmemesi" için ter döktükleri bir kent olarak yaşadı. l. plansızlık dönemi: 1950-1960 'Devletçilikten liberalizme geçiş' olarak amlan 1950'nin 'demokrasi' süreci. -he- men tüm liberal Batı ülkelerinde kent planlamasına daha bir dört elle sanh- nmasına karşın- İstanbul'a tam tersi bir anlayışı. 'plan düşmanlığını' egemen kıldı. İstanbul için 1930'larda başlayan planlama çalısmaları, 1950lerde kesintiye uğradı. 'Liberal' dönemin uzmanları, kentin tarihsel dokusunu konımak isteyen Pr'ost'un planını "süsleme plam" olarak eleştirdiler. ( Fotoğraflar: CUMHURİYET ARŞİVİNDEN) 1923-1950 döneminin 'kamu yaran' anla- yışı. yerini birdenbıre 'hür teşebbüs' ve 'kişi yararı' kavramlanna bırakırken bun- lann önünde en ciddi engel olarak görülen Tıziksel planlama ve koruma' dısıplını de hızla etkisiz hale getirildi. Örneğin. daha 1950 yılında. Prost'un imar planı henüz daha tam olarak yürür- lüğe bile girememişken Belediye Meclisi'- nde 'acil bir inceleme komitesi' kurulup. imar planlannın 'ekonomik gelişme ve uy- gulanabilirlik1 açısından yeniden değer- lendirmeyealınması. İstanbul'daki 1950'li yıllann ünlü 'Menderes yıkımlan' için de ilk yeşil ışığın yakıldığı girişimler olmuş- tur. Aralannda Kemal Ahmet Aru, Meh- met Ali Handan, Behçet Ünsal gibi ta- nınrruş Türk şehirci ve mimarlannın da görev aldığı komite, tanhi yanmadaya 'yüksek inşaat yasağı' getiren. bugünkü Dounabahçe bölgesini ve yamaçlannı 'ye- şil alan' olarak ayıran \e buna benzer ön- lemlerle İstanbul'un kültür ve doğa zen- ginliğini korumaya özen gösteren Prost'- un planına 'süsleme planı' eleşürisini getir- mişlerdi. Aynca vine bu planın 'kentin ulaşım sorununa ve ekonomik gelişmesine yanıt vermediğira' de rapor etmışlerdi. Buna karşın aslında Prost'un en büyük yanılgısı \e yanlışı olan "Haliç'in sanayi, liman ve depolama alanı olması" karan ise 1950'den sonra da iptal edilmemiş ve sür- dürülmüştü. 1950'li yıllarda İstanbul'a damgasını \xırmaya başlayan ve kamu yaran ilkesine dayalı bir planlamayı 'yatırun özgürlüğü- nün' önünde engel sayan böylesi bir eko- nomik kalkınma anlayışı, aynı dönemde ülke düzeyinde hızla terk edilen 'demir- yolu ulaşımı' seçeneğinin de kent politika- lan ve toplu taşıma tercihlerinden yine hızla dışlanmasını getırdi. 1956'da İstanbul'a davet edilen Alman şehırcı Prof. Högg, kendi ülkesindeki bıri- kimleri yerine. Türkiye'ye egemen olan 'karayolu aşkım' dikkate alarak dönemin yöneücilerince çok beğenilen, daha önce 1940'lann planlannda özenle kaçınılmış geniş kent içi yollan. hatta Ortaköy-Bey- lerbeyi arasında bir 'Boğaziçi Köprüsü' ku- rulmasını -ki bugünkü yeridir- önerdi. Böylece, mevcut tramvay şebekesinin bile gözden çıkanldığı. İstanbul'un ulaşım sis- teminin "raylı seçeneklerden tûmüyie anndırılmış" bir anlayışa bağlandığ kent- leşme sürecınin de ilk operasyonlan yü- rürlüğe konmaya başlandı. Hiç kuşkusuz. yine aynı yıllarda bir ABD firması olan Steel Company tarafı- ndan hazırlanan \e 1958"de Bayındırlık Bakanlığı'nca da onaylanan 'Boğaziçi Köprüsü ve Çevre Yollan Projesi'nin de 1950-60 arasının 'plansız' ortamında gündeme gelmiş olması rastlantı değildi. Çünkü. 1960'lardan sonra yeniden baş- lanılan ve İstanbul'un kuzeye doğru değil, doğu-batı yönünde Marmara Denizi'ne paralel bir gelişme göstermesi gerektiğini vurgulayan nazım plan çalışmalannda. bunun sağlanabümesi için de öncelikle ıkı yakadaki mevcut demiryolu şebekesıni 'bürünleştiren' bir raylı 'tüp geçit' projesi- nin gerekliliği. hep 'genel kabuller' arası- nda kalrruştır. Boğaziçi Köprüsü'nün 'üıalesi' için hü- kümetçe ilan edilen son teklif verme tarihi 16 Mayıs 1960'tı. Ne var ki ihale sonuçlan- madan 27 Mavıs 1960 Devrimi oldu. Ve 27 [ay ıs hükümeti. 8 Aralık 1960'ta Boğaz Köprüsü projesim 'durâurduğunu' ilan etti. Gerekçesi ise 1950 anlayışının sona erdiğıni vurgular gibiydi: "Böyle bir milli yatırun, dış krediyle yapüamaz..." 27 Mayıs ve yeniden 'planlama "İmar >e kalkınma kisvesi altında, yur- dumuza ve şehirlerimize parmak işaretle- riyle indirilen programsu, plansız ve he- sapsız ağır darbeler karşısında, yapılmış olan teşebbüs ve didinmelerimizin akim kalması ile içlerimize çöken acüardan kur- tuhnuş olarak, bugün derin sevinç ve huzur içinde bulunuyomz (...) Size inanıyoruz ve güveniyonız." Bu coşku dolu sözler. Mimarlar Odası İstanbul Şubesı Yönetim Kurulu'nun 28 Mayıs 1960 tarihındeki 10 no'lu top- lantısında karar altına abnarak Milli Bir- lik Komitesi Başkanı Orgeneral Cemal Gürsel'e gönderilen 'kutlama telgrafında' yer alıyor. Mimar Mesut EvTen başkanlığındaki yönetim kurulunun yakın- dığı 'parmak işaretleri', Men- deres'in İstanbul'da gerçek- leştirdiği ve gerçekten 'par- mağıyla gösterdiği güzergah- ların piansız bir şekilde yıkıla- rak' yarattığı büyük kentsel tahnbata ve yeşil katliamına dayah 'yol açma' operasyon- lannı tanımlıyor. Örneğin, sadece Vatan Caddesi'nin açılması sırasında üç bin ka- dar yetişkin ağacın kesildiği birçok belgede yer alıyor. Benzer şekilde. Sirkeci-Flor- ya sahil yolu açılırken Topha- ne-Dolmabahçe yolu genışle- tilirken ve 30 m'lik bir yolla Beyazıt, Aksaray'a bağlanı- rken de yine Menderes'in be- lirlediği güzergahlarda, Bi- zans ve Osmanlı dönemine aıt çok sayıda yapı ve kalıntı yıkılarak yok edıliyor. İşte. böylesi birdönemden sonra İstanbullu mimarlann alkışlarla karşıladıklan 27 Mayıs yönetimı. özellikle 1960'lann ilk yıllannda. o an- lamlı telgraftaki İnanç ve gü- ven' duygulannı incitmeye- cek bir imar anlayışı sergile- di. 1961 Anayasası'ndaki 'kamu yararı' \ e 'hukukun üs- tünlüğü' gibi, çağdaş şehircili- ğin temel davanaklannı oluş- turan ilkelerin yeniden be- nımsenmesi. İstanbul'un kentleşme ve imar kararlan- nda 'planlama disiplininin' dc öne çıkmasında etkilı oldu. Örneğin, daha 1960 yılı bıtmeden. İmar ve İskan Ba- kanlığı bünyesinde 'Bölge Planlama DairesT kuruldu. Bu daıre. iki yıl gibi kısa bir süre içerisinde 'Büyük İstan- bul Bölge Planı'nıhazırladı. Plana göre 1980'de İstabul'- un nüfusu yaklaşık 5 milyon olacak ve bu nüfus için gerek- li olan 10 bin hektar yeşil alan, kentleşme hedefleri içinde 'öncelik' taşıyacaktı. Yine. 1960'lann bu an- layışı çerçevesinde. İstanbul ve çevresinin ilk kez 1 25 bin ölçekli haritalan yapıldı. Bü- tün kentin hava fotoğraflan çekildi ve bu fotoğraflardan. imar planı için gerekli olan' 1 1000 ölçekli haritalar üre- tildi. Tarihi yanmada için ye- niden Prost'un 'koruma ilke- lerini' benimseyen 1 5000 öl- çekli Stıriçi İmar Planı da 1964'te onaylandı. Hiç kuşkusuz, 1960*lı yı- llardaki. 27 Mayıs'la başla- yan ve 'kişi yararı yerine top- İum yararını esas alan' bir kentleşme ve imar an- layışının İstanbul'a ka- zandırdığı en büyük arma- ğan. 1965'te kurulan 'Büyük istanbul Nazım Plan Bürosu'- dur. Zaman zaman 100 kişiye kadar çıkan mimar. şehirci ve uzman kadrosuyla. vabancı plancılardan da yararlanarak ÇOK önemli çahşmalar yapan bu büro. diğer tüm u\- gar ülke kentlerinde olduğu gibi. İstan- bul'un da geleceğıni 'güvence altına ala- cak' bir nazım planını, türlü engellemelere karşın nihayet 1980 yılında tamamlamavı başardı. Ne var ki. 29 Temmuz 1980 tarihinde onaylanarak 'büyük umutlarla' yürürlüğe giren bu plan, 27 Mayıs 1960'la tam tersi bir anlayışı benimseyen "12 Eylül 1980 as- keri darbesine" takıldı ve İstanbul'a yine *plansızlığf uygun gören '1983 ruhunun" kent yönetimi politikalanyla birlikte 'et- kisiz ve işjevsiz' bırakıldı. İstanbul'u sarsan on yıl. yani 1983-1993 dönemi. işte bu operasyonun yarattığı 'Nazım planı yok edilen' "İstanbul'u Sar- san On Yıl", yani 1983-1993 dönemi, işte bu 'nıhun' yarattığı 'pianlama disipünin- den yoksun bırakılmış' bir metropolün, yine aynı ruhla ardı ardına devreye soku- İan 'yağma planlanyla' altüst edifdiği bir- süreci kapsıyor... Yann: 12 Eylül'ün İstanbul darbesl