Katalog

CUMHURlYET/14 DİZİ-RÖPORTAJ 5 HAZÎRAN 1991 1920'deki Koçkiri ayaklanmasının liderleri bağımsız bir Kürt devleti kurmak istiyorlardı îsyana Kürüer,Sevrtien yana Oncesi ve sonrasıyla ŞEYHSAİT AYAKLANMASI UĞUR MUMCU "Efendim: "Bakanlığın bilgisi için askeri ataşe tarafından Knrdistan'dald durumla ilgfli hanrlanan raporu su- nnyorum. Daha önceki yaalanmda belirttJgim gi- bi Kürt sorunu dikkat çekecek degerdedir. NormaJ kosullarda biie Körüer, daima komşulan için so- nın olmuşlardır. Şimdi Kürdistan'ın ünlü petrol ya- takian nedeniyle yabancı entrikalar knşlciısuz baş- ladıgı için ciddi sorunlar çıkabilir. Ingilizler, ber- halde, KiirdisUn'ı denctim alüna almak için Kart- leri Tiirkfcre karşı kulianmak isieyecektenttr. Tirk- ler de Knzey Mezopotamya'yı ele geçinnek için aym şeyi vapacakbr. KnnUstan'ı özel bir elld bölgesi sa- yan Fransızlar da Türk-İngfliz sürtüşmesinden çı- kar saglamakta bir an duraksamayacaklardır. (62) Bu yazı, 20 Şubat 1922 tarihini taşımaktaydı. ABD Dışişleri Bakanlığı'na gönderilen bu kısa yazının altındaki imza Amiral Bristol'undu. Amiral Mark Lambert Bristol. 1898 ydındaki Amerikan - Ispanyol savaşlannda bulunmuş, Bi- rinci Diinya Savaşı sonunda da tstanbul'da Yük- sek Komiser olarak görev yapmış bir Amerikan Amiraliydi. (63) Bristol'un bu yaasının ekinde sunulan askeri ata- şenin raporunda da şunlar yazılıydı: "...Kiirt akımı ciddiye alınmamalıdır. Kürtler bir lider bulamamışiardır. Onlan düzene koyacak güçte kimse yoktor. Şerif Paşa, kendi nlkesinden izin al- mamıştır. tstanboTdaki iki Kürt dernegi de otunıp uznn uzun tartışmakta, ancak ortaya bir lider çı- karamamaktadır. Halen Süleymaniye'de bulunan Kört kongresi, bir başkan seçmek ve bir program iizerinde birleşmek için çağnda bulunmnş, ancak Knrt aşiret reislerinin üçte ikisi bu çagnya kablma- nuslardır. Askeri ve siyasal liderlikten yoksun- dnrlar". Amerikan Askeri Ataşesi, bu gözlemlerini aktar- dıktan sonra şu yorumu yapıyor: "_ Yunanlüar, öDenüi bir zafer kazanırlarsa, Kürt isyanı, Türkiye'nin arkasını ciddi bir biçimde teh- dit edebilir ancak Batı'daki savaş Türklerin lehine gelişirse, Tiirkler, eilerinde jirun düzine yetenekli liderierden biriyle Kürt sonınlanna son verebilir. İngilizler, kuşkusuz bu dunımu bilmektedirier. Gene de Kürt dunımu ile meşgul olduğu sürece Mustafa Kemal'in Mnsui'a ei koyamayacağını dü- şonmektedüier. Dolayısıyla Kürt akımına yardım- cı oimaktadırlar." Ataşe daha sonra Churchill'in Avam Kamarası'n- da yaptığı konuşmada, "İngillz Yüksek Komiser- ligi'nde yönetiminde ohırsa KürtJerin Mezopotamya ile birlikte idare edilroeye raa oldnklannı araştır- maları sonunda öfcrendigini" söyledigini aktarıyor ve şunları yazıyordu: "—ı. Gerçekte bu araştırmalar tngilizlerin tstan- bol'daki iki Kürt Derneği'ni (Teali) ve (Teşkilatı) Musul ve Mardin bolgesindeki bazı küçük Kiirt re- isterini satın almalan biçiıninde smıriı ohnustur. İn- güizkrin vardımıyla, Mustafa Paşa, Mulanzade Rı- fat Bey (64) ve başkalan gecen yaz KürdisUn'a gön- derflmiştir. Mustafa Paşa, tngiliz mandası alündaki Kürt ba- gunsulıgı istedigiııi bildiren bir broşür yayuniamış- tır." (65) Amerikan Askeri Ataşesi, Kürt Teali Cemiyeti üyesi Hamdi Paşa ile Ahmet Taha'tun îngilizler ta- rafından Kürdistan'a gönderildiklerini de yazıyor. Ataşe, raporunun sonunda hukümetine şu uya- nyı da yapıyor: ".. Fransu - Türk aniaşmasına (66) karşı ynrüt- tükleri kampanya ve Kürt avaklanmasına verdik- leri itici giiç konusunda tngüizlerut eyiemlerini ya- kından izlemek gerekir. tngiliz iddiaana göre gizli bir anlaşmayla Tiirkler, Musul'u geri akhktan sonra petrol yataklannın işletilmesi hakkını Fransulara verecekleri konusunda söz vermişler. Böyle bir an- laşmamn varfagı konusunda eilerinde kamt yoktar. Şimdi, aynı zamanda bizim Türklere yaptıgımm • ki yanlış olduguna eminim- Körtlere yapmaya ça- lışmakudııiar. Kürtleri Mardin ve öteki boigeleri ele geçinne- ye, yani Türklerin bize verdikleri bölgeleri (67) ele geçirmeyi isüyortar. Bu duromda İngilizler, Fran- su çıkarlan aleybine cahşnuyorlar mı? (68) Bu belgeler, Ingilizlerin Kürt Teali Cemiyeti li- derlerini kullanarak, Musul petrollerini ele geçir- meye çalışüklannı, bu amaç için de Ingiltere'nin ko- nımasında bir Kürt devleti kurdurmak istedikleri- ni kanıthyor. İngilizler, Kürtlerin arasında bir lider bulanuyor- lar. Şerif Paşa Kürtler arasında tutulmuyor. Seyid Abdülkadir ile Bedirhaniler geçinemiyorlar. Londra'da ve Sen Remo'da Kürdistan'ın yazgısı- nı belirlemek için toplantıların yapıldığı günlerde Ankara hükümeti "Koçkiri Ayaklanması" ile uğ- raşmak zorunda kalıyordu. Lfondra'da ve San Remo'da Kürdistan'ın yazgısını belirlemek için toplantılar yapıldığı günlerde, Ankara Hükümeti Koçkiri ayaklanmasıyla uğraşmak zorunda kaldı. Sıvas'ın Umraniye ilçesine bağlı Koçkiri yöresinde patlak veren isyan, giderek genişledi. Ayaklanmanın liderleri aşiret reisi Alişan Bey ve Baytar Nuri'ydi. KLÜrt aşiretleri Ankara hukümetine bir muhtıra vererek cezaevlerindeki Kürtlerin salınmasını, Kürt çoğunluğu bulunan illerden Türk memurların çekilmesini ve bölgeye yollanan askeri birliklerin geri çekilmesini istediler. 'Sevr Anlaşması uyarınca, bağımsız bir Kürdistan kurulması gerekiyor. Bu devlet oluşturulmalıdır' diyorlardı. M«.erkez Ordusu 11 Nisan 1921 tarihinde ayaklanmacıların üstüne yürüdü. Kürt aşiretleri ile Merkez Ordusu arasında büyük ve kanlı çarpışmalar oldu. Bu çarpışmalardan sonra ayaklanma, 17 Haziran 1921 tarihinde tümüyle bastınldı. Ayaklanmacıların liderleri ya yakalandı yaöldürüldü. KOÇKtRİ AYAKLANMASININ Ütl TANIĞI— Dönemin Sıvas Valisi Ebubekir Hazım Bey (Tepeyran) ayaklanmanın bastınlması sırasında birçok köylünnn Kürtlerin tenkil edilecegine inanarak daglara sıgındıgını ve açlıkUn öldügünü yazıyor. Ayaklanmayı bastıran Merkez Ordusu'nun komuta nı ise Nurettin Paşa'ydı (sagda) Koçkiri Ayaklanması "Koçkiri" bir Kürt-Alevi aşiretinin adıdır. Bu aşi- ret, Sıvas'tan Erzincan'a kadar yayılan bir alanda yaşıyordu. Aşiretin kırk bin kişiden oluştuğu sa- nılmaktaydı (69). Koçkirili Mustafa Paşa'mn oğlu Alişan ve Hay- dar Beyler aşiret içinde sevilen iki kardeşti. Hay- dar Bey, Umraniye Bucak Müdürii'ydü. (70) Sıvas'm Umraniye ilçesine bağlı Koçkiri yöresin- de olaylar şöyle gelişir: Kürt Teali Cemiyeti, Alişan Bey'i Dersim'e gön- dererek örgütün burada da kurulmasını istiyordu. Alişan Bey, Baytar Nuri ile birlikte Dersim'de (Tun- cel) örgütü kurar. Aynı günlerde Baytar Nuri de Zara, Divriği, Kan- gal ve Hafik ilçeleriyle Imraniye, Beypınar, Celal- li, Sincan, Hamo, Zinara ve Domurca nabiyelerinde Kürt Teali Cemiyeti'ni kurmaktadır. Mustafa Kemal, bu örgütlenmeleri haber ahr. Haber alınca da M. Kemal, Sıvas Valisi Reşid Pa- şa aracüığı ile Baytar Nuri ve Alişan ile görüşmek ister. Görüşmeye Baytar Nuri gitmez, Mustafa Ke- mal, Alişan Bey'le görüşür. Mustafa Kemal, Alişan Bey'e Jngilizlerin Bedir- haniler ve Cemilpaşazade Ekrem'in Vali Ali Galip ile Sıvas kongresini basmayı planladıklarını anla- tır. Seyit Abdülkadir'den yakımr. Erzurum kong- resinde ahnan kararlann Kürtleri de kapsadığını an- latır. (71) Alişan Bey, bu konuşmadan sora Sıvas'tan mil- letvekili olmayı kabul eder. Ancak sonradan Bay- tar Nuri ile konuşup bu öneriyi reddeder. Baytar Nuri de kendisine Alişan bey aracıüğı ile yapılan milletvekilUği önerisini kabul etmez. Baytar Nuri, Kürt devleti peşindedir. Seyid Ab- dülkadir'i de eleştirir. Kürt özerkliği ile yetinen Ab- dülkadir'i "Türk ajanı rolünü bilerek veya bitane- yerek oynamakla" suçlar. (72) Baytar Nuri, 1921 yılı başlarmda Kangal ilçesi- nin Yellice nahiyesinin "Hüseyin Abdal Tekke- si"nde bir toplantı düzenler. Bu toplantıya, "Canbegan" ve "KunnBşen" aşiretleri başta olmak üzere Kürt aşiret reisleri katılırlar. Toplantıda karar aknır: Sevr Anlaşması'mn uygulanması ve Diyarbakır, Van, Bitlis, Elaağ, Dersim ve Koçkiri'yi içine alan bağımsız bir Kürt devleti kurulması! (73) Hazırlıklar tamamlamnca ilk saldırı temmuz ayında yapılır. Mısto komutasındaki Kürt birlik- leri Zara'nın Culfa Ali Karakolu'na saldudı. Bu sal- dırıyı Refahiye'de Şadan Aşiret Reisi Paşo'nun sal- dınsı izkr. Ankara hükümeti, çatışmayı önlemek amacıyia Koçkiri Aşireti Reisi Alişan Bey'i Refahiye kayma- kam vekilliğine, kardeşi Haydar Bey'i de Umrani- ye Bucak Müdürlüğü'ne atar. (74). Işin gerçeği şu- dur: Her iki kardeş de Kürt ayaklanmasının gizli liderleridir. Mustafa Kemal, uyguladığı bu taktik- le iki lideri kazanmak ister! Sıvas yöresinde "Zalim Çavuş" diye anılan Şa- dan Aşireti'nden Hüseyin Ağa da Zara'da saldın- ya geçer. Ayaklanmayı bastırmak ve asker kaçak- lannı toplamak için Imranlı'ya gelen 6. Suvari alayı, büyük direnişle karşılaşır. Yakalanan Alay Komu- tanı Binbaşı Halis, Kürtler tarafından kurulan bir Harp Divanı'nda ölüm cezasma çarptırılarak kur- şuna dizilir; subay ve erler de tutuklanırlar. Alişan Bey ile kardeşi Umraniye Bucak Müdü- rü Haydar Bey, ayaklananlara yardım ederler. (75) Ayaklanma büyür ve yayılır. Ayaklanmanın ya- yılmasma "Kürtlerin Ermenikr gibi sürülecekleri" yolundaki söylentiler de etken olur. Kürtler, Kemah'ta da yönetimi ele geçirmişler, kaymakamı tutuklarlar. Ayaklanan aşiretler, Koç- hisar'ın Celalli bucağından TBMM'ye telgraf çe- kerek Koçkiri kazasımn "mümtaz bir vilayet" ya- pılmasını isterler. Koçkiri aşireti yanında Pezgavır, Maksuden, As- lanan, Kurmeşan, Percikan, Cenbergan ve Ginyan aşiretleri de ayaklanmanın ön saflannda yer alır- lar. Kürt aşiretleri Ankara hükümetinden şu istek- lerde bulunurlar: ".. 1- tstanbul hükümetince kabul edilen Kürdis- tan özerkliğinin Ankara hükümetince de tanınıp tanınmayacağımn açıklanması; 2- Kürdistan özerk yönetimi konusunda Musta- fa Kemal hukümetinin ivedi yanıt vermesi; 3- Elazıg, Maiatya, Sıvas ve Erzincan cezaevle- rindeki Kürtlerin hemen salıverilmesi; 4- Kürt çoğunluğu bulunan Ulerden Türk me- muriannın çekilmesi 5- Koçkiri yöresine gönderilen birliklerin geri almması". Baytar Nuri'nin babası lbrahim Efendi tarafın- dan İcaleme alınan bu "muhtıra"dan sonra Batı Dersim Aşiret Reisleri adma TBMM'ye 25 Kasım 1920 günü şu başvumda bulunurlar: "Sevr Anlaşması gereğince Diyarbalor, Elaaf, Van ve Bitlis illerinde bağımsu bir Kürdistan ku- rulması gerekiyor. Bu nedenle bu oluşturulmalıdır. Yoksa, bu hakkı silah zoruyla almaya mecbur ka- beyan ederiz" (76)g Amac, bir Kürt devleti kurmakür. Alişan Bey, Ovaak, Hozat ve Çemişkezek'te aşi- ret reisleri ile toplanülar yapar. 45 bin milis hazır- dır. Aşiret reisleri Kürdistan kurmak için yemin ederler. Bu yemine Seyit Rua katılmaz. Kürtler arasında "Baytar Nari" olarak bilinen Muhammed Nuri, "programımız şu idi" diye ya- nyordu yıllar sonra. Ve bu programını açıklıyordu: "tlk önce Dersim'de Kürt isüklalini ilan edecek, Hozat'a Kürdistan bayrağı çekilecek, Kürt miffi kuvveti Erzincan, Elazıg ve Maiatya isükameüe- rinden Sms'a doğru hareket ederek Ankara hükü- metinden Kürdistan istiklalinin tanınmasını iste- yecekti. Tnrkier, bu islegi kabul edeceklerdi. ÇünkS is- tegiıniz süah kuvvetiyle desteklenjniş otacaktı." (77) Ayaklanma bastinlıyor Ayaklanmamn büyümesi üzerine Merkez Ordu- su komutanı Nurettin Paşa, bir plan hazırlayarak Genelkurmay'a sundu. Kâzım Karabekir'in oluştur- duğu Topal Osman komutasındaki Giresun alayı da Nurettin Paşa'mn emrine verildi. (78) Merkez Ordusu, 11 Nisan 1921 günü ayaklanma- cılann üstüne yürüdü. Kürt aşiretleri, Türkkeşlik köyünde 7 Mart 1921 günü 13 Türk köylüsünü öldürmüşler, Umranlı böl- gesinde on köyü yağma etmişlerdi. Kangal'ın To- pardıç, Suşehri'nin Karacavıran ve Yoncalı köyleri de saldınya uğramıştı. Kürt aşiretleri ile Merkez Ordusu arasında bü- yük ve kanlı çarpışmalar oldu. Bu çarpışmalardan sonra ayaklanma 17 Haziran 1921 günü tümüyle bastınldı. Alişan ve Haydar Beyler de teslim oldu- lar. Kangal Agası Kürt Hacı Ağa ile Ginyan aşireti reisi Murat Paşa Kureyşan aşireti de hükumet kuv- vetlerinden yana tavır almışlar ve ayaklananların yakalanmalannda Nurettin Paşa'nın Merkez Or- dusu'na yardım etmişlerdi. Koçkiri Aşiret reislerinden Alişan ve Haydar Bey- ler, Naki, Azemet, Kör Rıfat, Zalim Çavuş, Mah- mut Bey, Baytar Nuri, Polis Munzur, Eczacı Halil ayaklanmanm bilinen liderleriydi. Ayaklanma bastırılmıştı. (79) Nurettin Paşa, ayaklanmamn bastınlmasından sonra şu duyuruyu yayımladı: "— Umraniye olayı sorumlnlanndan vt Koçkiri reislerinden Azemet ve kardeşleri Bahri ve Sabit Beyler ile Karacaviran bucagımn en acımasız eşla- ya reislerinden Filiçbeyli Hamu ve Zara ile Suşeh- ri arasmdald asilerin reisi bolonan Çevirmaniı Aziz ve Naki'nin kardeşinin oğlu Naki ve AU'nin kar- deşi Haydar'ın yakınlanndan Pebiivan ve yakm adamı Hüseyin efendi ve Refahiye eşkıyasından Aşir ve 159 eşkıya ölü olarak ele geçirilmiştir. Eşkıya reislerinden meşhur Ali'nin ve eşkıyaya mubbiriik eden Kaçurzade Haydar Bey ve Serefi- ve eşkıyasından ve maktül Aziz'in arkadaşlanndan Ibrahim ve reislerden Feiik Ali'nin babası ve üç kar- deşi ile oğlu ve Şeyh Kasım namındaki casvs ile 113 kişi ölü olarak ele geçirilmişlerdir. Umraniye olayının düzenleyidlerinden ve baş- kanlanndan olup ayaklanma sırasında Umraniye bucağı Mndürfl bulunan Koçgirili Mustafapaşaza- de Haydar Bey ile reislerden Naki Bey'in kardeşi Izzet ve Hasan Beyler ve avanesinden Genco ile 56 eşkıya af dileyerek teslim otmnşlantar. 200 çesitH dns ve tüfckle bir hayli cephaae ve 118 beygirle birçok koyun ve bayvana d konulmuş ve 207 asker ve yoklama kaçağı yakalanmtştır. Memurlar. subay ve erlerin gösterdikkri azim ve gayretten dolayı Ukdirierimi beyan ve teşekkür ederim" (80) Vali Ebubekir Hazım Bey, Sakallı Nurettin Pa- şa'mn "müsademe değil katliam yapüğı" ve ayak- lanmayı "şiddet ve vahşetle bastırdığı" kanısında- dır. (81) O günlerin Sıvas Valisi Ebubekir Hazım Bey (Te- peyran) amlannda ayaklanmanın nasıl bastınldı- ğını şöyle anlatıyor: "— Askerie çenberienen köykr ahalisi söylend- lerin doğrulnğuna, yani Kürtlerin tenkil edilecegi- ne inanarak hayatlannı kurtarmak için köyleıini, evlerini terk ederek daglara sığınmaya mecbur ol- muşlardır. Sırf can korkusuyla kaçanlar isyan ve eşkıyahkla suçlanarak boş kalan köyler yakılıp yı- kılarak bütün mal ve esyaJara el konmuştur. Şu surette Umraniye bucağma ve Zara ilçesinin merkezine bağü köylerden 76 ve Divriği Uçesinden 57 toptam 132 köy savaşan döşman istihkamtan gi- bi yakılnuş, tahrip olunmuş ve yuderce aüfus öl- dürülmüstür. Aynca bütün mal, eşya, zaire ve hay- vanlar yağma olunmuştur. Binlerce nüfus da daj- larda, kıriarda açlıktan ve sefaletten ölüme mah- kâm edilmişlerdir. (82) Olaylar, TBMM'ye yansıtılınış ve Mecliste sert tartışmalar olmuştu. Yarm Kördere «nerkUk 62)—Dunı Orhan, Amerikan Gizli Bel- geleriyle Türkiye'nin Kurtuluş Yıllan, Mülıyet Yay., tst. 1978 s: 16O«l 63)— Webster'e Biographical Dictionary, s: 194 64)— Mevlanazade Rıfat olacak. 65)— Mustafa Kemal'i idam cezasına çarptıran Kttrt Nem- rut Mustafa Paşa. Kürt Mustafa Pasa, Kürt Iiderlerinden Şerif Paşa'nın da akrabasıydı. Damat Ferit, Kürt Mustafa Pasa'yı Hüdaven- digar Valiliği'ne atamayı tasarlamıştı (Akşin S: 79 ve 590) Fransız gizli belgeleri uzerinde bir araştırma yapan Ha- san Yıldız, Fransız belgelerinde Kurt Mustafa Pasa, Mevla- nazade Rıfat, Bahriye Nazırı Hamdi (Kiraz Hamdi Paşa), bölgedeki aşiret reislerinden Ahmet Taha ve birkaç Kün kö- kenli subay ve sıvüin tngüiz egemenliği için çalıştıklannı, bun- ların sayısının 27 olduğunu kaydedıyor, (Yıldız Hasan, Fransız Belgeleriyle Sevr Lozan Musul,... s: 33) Yılmaz "General Kuri Mustafa, lngiliz propaganda bir- Hkkriyk birlikte. grubuyla Guoey Kürdistan'a hareket edcr" diye yazıyor. Yılmaz ın yollama yaptığı özgün Fransız Belgesi (Kürdis- tan dosyası cilt 12 s: 94) 66)— Fransa ile yapılan 20 Ekim 1921 tarihli Anlaşma tn- gilizlerin tepkisiyle karşılanmıştı. Sonyel s: 69 vd. 67)— Asken Atese, "bizlere verilen bölgeler" derken her- halde Amerikan mandası projesinden söz ediyor. 68)— Raporun tam metni, Dunı, a.g.e s: 161-66 69)— Şadilli s: 36; Kttrt aşiretleri ile ilgili bilgi için bkz (Gökalp Ziya, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyoiojik locele- meler, Komal Yay. 1975, Ank. s: 48 vd; Zeki, M. Emin, Kür- distan Tarihi, Komal Yay., tst., 1977, s: 191 vd; Sevgen Nazmi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Türk Beylikleri, Türk Kültürünü Araştınna Enstitüsü, 1982 Ank. s: 51-240; Yavuz Edip, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Kurtuluş Mat- baası 1968 s: 308 vd; Doğu ve Güney Doğu Anadolu'nun Genel Dunımu, tçisleri Bakanlığı Yay. 1972, Ank. s: 479; 70)— Baytar Nuri, Nahiye mudürünün Alişan Bey oldu- ğunu yazıyor. (Dersimi, M. Nuri, Dersim Tarihi, Eylem Yay, 1979, tst. s: 110) - Genelkurmay yayınında da Umraniye Na- hiye mudürünün Haydar Bey olduğu yazılıyor (tstiklaj Har- binde Ayaklanmalar s: 260). 71)— Dersimi s: 112. Dersimi, binbaşı NoePi şöyle sa- vunuyor: ".. Mustafa Kcnal Pışa'nın casas diye vaafluHtardıfı bia- başı NoH bu adamdır ve vmzifesi resmi bir vazife olup Sultı kongresi tarafından Ermenistan ve Kurdistan hududlannı U- yin ve tespiti için ihzari bir rapor unzimiiMİea başka bir şey degildir". tngiliz belgeleri Noel'i aklamaya çalıjan Baytar Nuri'yi yalanlıyor! 72)— Dersimi, s: 110 (73)_ Koçkiri Halk Hareketi, Komal Yay. 1979 Ank, s: 30. Kitapta, Koçkiri Ayaklanması'nın "Kıirt Teali Cemiyeti" yöneticileri Sayit Abdülkadir, Emın Ali Bedırhan, Saıd-i Nursi ve Dr. Mehmet Şükru Sekban'ın, tstanbul'da ABD, Ingıliz ve Fransız yüksek komiserlikleri ile görüştukleri kaydedili- yor. Kitapta, dernek üyesi Baytar Nuri'nin yöredeki ayaklan- mayı örgütlemesi için demek tarafından Zara-Divriği-Kangal yöresine gönderildiği anlatıhyor (s: 36). Ayrıca Bkz: Dersim s: 114; GOndoğan Cemil-tncesu tbrahim-Gezıci Ah Rıza, Ha- lepçe Jenosidi Önceâ ve Sonraa %hşet Kargılanıyor. Sun Yay. 1991, s: 247 74)— Dersimi s: 115; Türk lstiklal Harbi s: 261 75)— Türk lstiklal Harbi. s: 263 76)— lstiklal Harbinde Ayaklanmalar s: 269-70; Dersimi s: 117 77)— Dersimi s: 118 78)— Ayaklanmanın gün gün gelişmesi için bkz (tstiklal Harbimiz s: 266 vd). Milis Yarbayı Topal Osman Ağa Atatürk'ün Mubafız Bir- liği'nin de komutanlığını yaptı. 27 Mart 1922 günü Trab- zon MiUetvekili Ali Şükrü'nûn öldürulmesi olayından sorumlu görüldü. Hükumet kuvvetleriyle çatışmada ölu ola- rak de geçirildi. Ulus meydarunda ölüstt asüdı. bkz: TBMM, Zabıt Ceridesi, 29.3.1923 c: 28, s: 227; Kandemir Feridun, Cumhuriyet DevTİnde Siyasi Cinayetler, Ekicigil Yay. 1955, s: 44; Karabekir, tstiklal Harbimiz, s: 526, Ali Şükni olayı ve Ziya Hurşıt hakkında bkz: Goloğlu Mahmut, Devrimler ve Tepkileri s: 190-91 (79)- Genelkurmay Başkanlığı'nca hazırlanlan tstiklal Har- bi'nde Ayaklanmalar (s: 274). Ayaklanmada lngiliz etkisi ol- duğu ilerı süruluyor. Şöyle ki: "Alişan ve Haydar'ın lngiliz altmlanyla Dersim'den Ali- şir't toplattıgı 500 asinin buyok bir kjsmı böylece felaketli bir soouç ile canlannı vererek cezalannı çekmiş oldular.*' Ginyan Aşireti Reısı Murat Paşa hakkında Bkz: Koçkiri Halk Hareketi s: 44 ve 72 (80)— Tepeyran Ebubekir Hazım, Belgelerle Kurtuluş Sa- vaşı Anılan, Çağdaş Yay, tst. 1982, s: 76-7. Gazetemiz yazarianndan Oktay Akbal'ın dedesi oian Ebu- bekir Hazım Tepeyran. 1864 yılında Niğde"de doğdu. Arala- rında Ankara, Trabzon ve Sıvas'ın da bulunduğu çeşitli rl- lerde valilik yapu. Danıştay'da Uyelik ve daire başkanüğı gö- revlerinde bulundu. Mütareke yıllannda Ali Rıza ve Salih Paşa kabineierinde İçişlerı Bakanı olarak görev yaptı. tçisleri Ba- kanı'yken M. Kemal ile ilişki kurduğu gerekçesi ile Kürt Mus- tafa Paşa divanınca ölüm cezasına çarptınldı. Cezası yaşam boyu hapis cezasına çevrildi. Tevfık Paşa hükümeti tarafın- dan cezaevinden çıkanldıktan sonra Anadolu'ya geçti. Sıvas ve Trabzon vaiilıkleri yaptı. 2. dönem de TBMM'ye giidi. Ana- yasa Komisyonu'nda üyelik ve başkanlık yaptı. 1939-46 ara- sında Niğde miUetvekili göreviyle sıyasal yaşamım sürdür- dü... '-Zalimane Bir İdam Hakmd", "Caah Tarihler", "Kk- çıik Paşa" adlı romanlan ve "Eski Şeyler" adlı oykü kitabı yayımlandı. (Necatigil Behçet, Edebiyatımızda tsimler Soz- lüğü, Varhk Yay. 1989 tst, s: 312 81)— Tepeyran, s: 76 ve 80. Sivil otorite üe ordu komu- lam aıasmdaki buna benzer bir çatışma, Birinci Ordu Mü- fettişi Orgeneral Mustafa Muğlalı ile Doğu Uleri Umum Mufettişi Avni Doğan arasında 40'ü yiOarda yaşanmısOi.Bkz Beşikçi tsmail Orgeneral Muğlalı Olayı ve Otuzüç Kurjun. Belge Yay., Bilim dizisi, 1991 tst. s: 84-5. Orgeneral Muğlah'nın yargılanması üe sonuçlanan Ozalp olayı nedeniyle yapılan yanşmalardan bir örnek sunuyoruz. Avni Doğan'ın arşivinde göriıp okudugumuz Muğlab'nm 5/7/1944 tarihli yaası şöyle: •'.. Buna karsıhk cevabm 5. maddesi çok nlaorta ve nu- kama karşı gosıerilmesi lanm gelen ber torli nezaked ve hür- mct kaidekriDden uzak yazdnuşür. Umumi müferdflige kadar yüksden bir zatın bu şekilde eevap yumas şakıuna ve aa- kama iünnetsizliktir" 82)— Tepeyran s: 75