Catalog

20 BDT’den GUAM’a, oradan Demokratik Seçim Birliği’ne… C S TRATEJİ Avrasya’da yeni birlik arayışları Araz ASLANLI TUSAM Kafkasya Araştırmaları Masası aaslanli@tusam.net 80’lerin ikinci yarısında başlayan süreç Sovyetlerin varlığını aynen sürdüremeyeceğini göstermekteydi. Bu arada, uzun süre Çarlık Rusya’sı ve yaklaşık 70 yıl SSCB çatısı altında yaşamış olan Sovyet cumhuriyetlerinin yeni dönemde bir arada bulunup bulunmayacakları, bulunacaklarsa hangi model içerisinde yer alacakları tartışılmaktaydı. Üç Baltık cumhuriyetinin dışında kaldığı bu tartışmalar sırasında SSCB’nin resmen konfederasyona dönüştürülmesi, tüm cumhuriyetlerin ayrılarak hiçbir ortak çatının bulunmayacağı seçenekleri ortaya atılmaktaydı. Fakat mevcut şartlar itibariyle tüm köprülerin kurulmasının gerçekçi olmadığı, gerçekçi olsa bile bu tür bir süreci, yani yıllarca kendisine bağımlı olarak yaşamış toplulukların bir anda başka küresel güçlerin müttefikine dönüşmüş bağımsız devletler olmasını Rusya’nın kabul etmeyeceği çok açıktı. Aralık 1991’e gelindiğinde Sovyet cumhuriyetlerinin tamamı bağımsızlıklarına ilişkin çeşitli belgeler Aliyev kabul etmişlerdi. 8 Aralık 1991’de Rusya, Ukrayna ve Belarusya liderlerinin Minsk’te bir araya gelerek Sovyetlerin varlığını tamamladığına ilişkin ortak bir deklarasyon (Belovejski Deklarasyonu) imzalaması, zaten dağılma süreci tamamlanmakta olan SSCB’nin varlığının hukuken sona ermesi sürecinde önemli bir aşamaydı. Derken, 21 Aralık 1991’de Kazakistan’ın Almatı kentinde üç Batlık cumhuriyeti ve Gürcistan hariç olmak üzere on bir Sovyet cumhuriyeti Belovejski Deklarasyonu’nu destekleyen ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kuran anlaşmayı imzaladılar. (Azerbaycan, daha sonra anlaşmayı onaylamayarak, BDT sürecinin dışında kaldı.) Bu gelişmenin bir boyutu SSCB’yi tam olarak ortadan kaldırmak idiyse, diğer boyutu da Rusya’nın eski imparatorluk alanını olabildiğince denetimi altına tutmak için yeni model arayışıda olduğunun göstergesiydi. Rus dil ve kültürünün korunmasına, ekonomik araçlara büyük önem vermeye başladı. Özellikle, 2004 ve 2005 yıllarında doğalgazın dış politikada etkili bir araç olarak kullanılması, Rus Gazprom şirketinin yeni "Kızılordu" olarak tanımlanmasına neden oldu. 19 ABD’NİN GUAM’I çerçevesinde ortak askeri yapının kurulması konusunun gündeme getirilmesi, BDT’nin GUAM lehinde zayıflama sürecinin bir diğer göstergesi olarak görülebilir. AB ülkelerinin enerji konusunda Rusya’ya aşırı bağımlılıktan kurtulma arayışları, bu çerçevede Hazar havzası doğal kaynakları ve bu kaynakların Avrupa’ya ulaşım yollarına önem vermeleri GUAM’ın ABD ile beraber AB tarafından da destekleneceğine ilişkin ipuçları veriyor. YENİ KIZILORDU: GAZPROM Rusya, başlangıçta bu sürece katılmayan Gürcistan’a ve topluluk anlaşmasını parlamentosunda onaylamayarak sürecin dışında kalmaya çalışan Azerbaycan’a "gerekli mesajları vererek", bu devletleri "yola getirmiş", böylece Eylül 1994 itibariyle on iki üyeli BDT ortaya çıkmıştır. Uzun süre ne Rusya BDT’yi güçlendirmek için, ne de Rusya ile iyi geçinmeyen ve Batı ile sıkı işbirliği içerisinde olan cumhuriyetler BDT’den ayrılmak için adım attılar. Fakat 1997 itibariyle GUAM’ın kurulması girişimleri, 1999 itibariyle de Rusya’nın BDT’yi canlandırmaya yönelik çabaları dikkat çekmeye başladı. Putin yönetiminin eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rusya’nın etkinliğini artırmak için attığı adımlar BDT’nin kurumsallaştırılması, BDT Yürütme Sekreterliği’nin tesisi ile başına sürekli olarak deneyimli Rus yetkililerin atanmasıyla sınırlı kalmadı. Rusya, dış politikada imaj çalışmalarına, Bu arada, başta ABD olmak üzere Batılı ülkelerin verdikleri desteklerle, bazı eski Sovyet cumhuriyetleri EMOKRATİK SEÇİM BİRLİĞİ Rusya’nın denetimi altından çıkmaya çalıştılar. Bunun en önemli örneklerinden birisini GUAM Bu arada Ukrayna Devlet Başkanı Yuşenko ile oluşturuyor. Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Gürcistan Devlet Başkanı Saakaşvili’nin BDT Moldova’nın 1996’da, Viyana’daki bir konferans dışında yapılanmaya yönelik özel çabaları dikkat sırasında ilk işaretlerini verdikleri, 10 Ekim 1997’de çekiyor. 5 Ocak 2005’te iki lider arasında Startsburg’ta resmen oluşturdukları GUAM, 24 demokrasinin desteklenmesi konusunda Karpat Nisan 1999’da Washington’da Özbekistan’ın Deklarasyonu’nun imzalanması bunun da katılımıyla GUUAM’a dönüştü, göstergelerinden birisidir. Andican olayları sonrasında 12–14 Ağustos 2005 tarihlerinde Gürcistan’da Özbekistan’ın ayrılmasıyla yeniden bulunan Ukrayna Devlet Başkanı Yuşenko, eski halini aldı. Barjomi’de Gürcistan Devlet Başkanı Saakaşvili ile GUAM, parlamenter asamble ve görüşme gerçekleştirdi. Bu görüşme sonrasında benzeri kurumlar tesis ederek yaptıkları açıklamada "BDT’nin verimsiz bir yapı güçlenmeye çalıştı. GUAM olduğunu" ifade ederek, alternatif yapıları ülkelerinin aynı zamanda güçlendireceklerinin işaretini verdiler. BDT üyesi olması Yuşenko’nun bu ziyareti çerçevesinde nedeniyle, bu iki "Borjomi Bildirgesi" olarak da örgütün mevcut isimlendirilen "Özgürlüklerin ve halleriyle Demokrasinin Savunulması yaşamalarının Bildirgesi" imzalandı. Bu belge ile olanaksız olacağı birlikte "Demokratik Seçim Birliği" tahmin edilmekteydi. isimli yapının da temeli ortaya Nitekim kurumsal kondu. Saakaşvili, aynı görüşme yapılanmalara ilişkin bu sonrasında yaptığı açıklamada gelişmeler yaşanırken, Kasım 2003 Hazar havzası, Karadeniz havzası itibariyle eski Sovyet coğrafyasını ve Baltık devletlerinin katılımıyla "devrimler halkası" sarmaya oluşturulması planlanan bu yapıda başladı. Özellikle GUAM üyesi Rusya, ABD ve AB’nin gözlemci Gürcistan ve Ukrayna’da yaşanan statüsüyle yer alması gerektiğini çeşitli "devrim/darbeler"le Rusya düşündüklerini açıkladı. karşıtı liderlerin işbaşına gelmesi, 19 Ağustos 2005’te Ukrayna’da, Moldova’da yönetim değişikliği Litvanya, Gürcistan, Polonya ve Ukrayna yaşanmamasına rağmen dış politika devlet başkanlarının katılımıyla Demokratik Yuşenko çizgisinin değişerek Rusya karşıtlığının ön Seçim Birliği’ne ilişkin değerlendirme plana çıkması, GUAMBDT çelişkisinin daha da toplantısı yapıldı ve yeni oluşumun bir nevi Hazarnetleşmesine neden oldu. Küresel mücadelenin KaradenizBaltık havzalarını kapsayan demokratik bölgeye yansımaları da buna eklenince BDT’ye ortaklık olacağı açıklandı. alternatif kurumsallaşma arayışlarının güçlenmesi 2 Aralık 2005’te ise Ukrayna’nın başkenti Kiev’de, kaçınılmaz oldu. Bunu GUAM üyesi devletlerin üst 22 ülkenin katılımıyla ilk toplantı gerçekleştirildi. düzey yetkililerinin açıklamalarından da sezmek Toplantı sırasında Demokratik Seçim Birliği mümkün. Moldova Devlet Başkanı Voronin 16 Eylül Deklarasyonu, GUAM ülkelerinden Gürcistan, 2005’te, GUAM’ın gerçek anlamda ve uzun ömürlü Ukrayna ve Moldova’nın da aralarında bulunduğu bir kurumsal yapıya dönüşmesi için enerji işbirliğinin dokuz ülke devlet başkanınca imzalandı. Toplantıya şart olduğunu vurgulamıştı. Nitekim GUAM üyesi Dışişleri Bakanı düzeyinde katılan Azerbaycan, daha ülkelerin Rusya ile yaşadıkları enerji sorunları sonra yaptığı açıklamayla, yeni oluşuma ilişkin ciddi konunun önemini defalarca gözler önüne serdi. bir beklentisinin olmadığını ifade etti. Rusya dışı Ukrayna eski Başbakanı Timoşenko, Rusya ile yapılanma arayışları açısından, GUAM üyesi dört yaşanan bir bunalım sonrasında, "BDT’nin ecelinin ülkeden belki de anahtar konumunda olan birisinin geldiğini düşünüyoruz" demişti. Gürcistan yeni oluşumun dışında kalması olumsuz, yeni Parlamento Başkanı Nino Burcanadze de defalarca oluşuma ABD ve Batılı ülkelerin yoğun desteği ise BDT’nin yararsız bir örgüt ve ömrünün bitmek üzere olumlu etkenler olarak değerlendirilebilir. olduğunu açıklamıştı. Moldova yetkililerinin de Bu iki arayış, onların öncesinde ve sonrasında benzer bir tavır takınmaya çalıştığı gözleniyor. yaşananlarla birlikte, yakın vadede GUAM’ın Azerbaycan ise, yürüttüğü dengeli dış politika BDT’den tam bağımsız bir yapıya dönüşme anlayışı çerçevesinde hem BDT’nin hem de ihtimalinin düşük olmadığını gösterir. Bu süreçte en GUAM’ın yararlı birer örgüt olduğunu vurguluyor. belirleyici rollerden birisini üstlenmiş olan Böylece ne Rusya’yı ne de ABD’yi kızdırıyor. Azerbaycan için ABD’nin demokrasiye yönelik ısrarı, Askeri üs konusunda 1992–1993’te Rusya’nın ise Karabağ sorunu konusundaki tutumu Azerbaycan’ın, son dönemlerde ise Gürcistan ve belirleyici olacaktır. Şu anda denge politikasını Moldova’nın toprak bütünlüklerini tehlikeye atma sürdürme konusunda ısrarcı olan Azerbaycan’ın son pahasına Rus askeri üslerini ülkelerinden çıkarma olarak hangi tarafta yer alacağı konusu, muhtemelen konusunda ısrarcı davranmaları ve GUAM GUAM’ın kaderini de belirleyecektir. D