Katalog

6 Mahmut KİPER Metalurji Mühendisi USİAD Sanayi ve Teknoloji Politikaları Çalışma Grubu İmparatorluktan Cumhuriyete Demiryolu Öyküsü C S TRATEJİ demiryollarına büyük önem verir. 1900’lerin başında Demiryolu Müfettişi olan Behiç (Erkin) Bey demiryolu kuruluşu ve işletme uzmanı olarak yetişmiştir. Kurmay Albay rütbesiyle Milli Mücadeleye katıldığında, orduda görev almak ister ve rütbece kendisinden düşük olan İsmet Bey’den Genelkurmay İkinci Başkanlığı teklifi alır. Ancak demiryollarının önemini bilen Mustafa Kemal’in isteği ile ordudan ayrılır demiryollarının başına geçer. Anadolu’da kalan demiryolları Behiç Erkin yönetiminde milli mücadelede çok büyük işler yaparlar. TMMOB tarafından Mayıs 2008’de çıkarılan MühendislikMimarlık Öyküleri3 kitabında Nadir Avşaroğlu, Behiç Erkin’in başında olduğu demiryollarının Kurtuluş Savaşı’ndaki mücadelelerinden pek çok örnek anlatır. Bunlardan birinde, Yunanlılar hattaki demiryollarını tahrip etmiştir. Behiç Bey bu durumu daha önceden öngörerek çoktan hazırlık yapmış, onarım için gereken malzemeyi İstanbul’dan gelen trenlere yükletmiştir. Bu durumu bir tek Mustafa Kemal bilmektedir. Bu stratejik manevra sayesinde Yunalıların üç aydan önce yapılamayacağını düşündükleri köprü birkaç günde tamir edilmiş ve Büyük Taarruz başlatılabilmiştir. T eknoloji tarihinde pek az buluş, insanoğlunun kaderini demiryolları kadar etkilemiştir. Demiryolları, sadece ulaştıkları yerlerdeki yaşamı değil, toplumların ekonomik, politik, sosyal ve düşünsel yapılarını da köklü değişimlere uğratmıştır. Dünyada ilk kez 1825 yılında İngiltere’de başlayan ve 25 yıl içinde tüm Avrupa’ya yayılan demiryolu ulaşımının, toprakları 3 kıtaya yayılan Osmanlı İmparatorluğu'na girişi diğer birçok teknolojik yeniliğe göre çok erken olur. Anadolu topraklarındaki demiryolu tarihi 23 Eylül 1856 yılında ilk demiryolu olan 130 km'lik İzmirAydın hattına imtiyaz verilmiş İngiliz girişimcilerin ilk kazmayı vurmasıyla başlar. Osmanlı döneminde yapılan hatlar genellikle yabancılara verilen imtiyazlarla gerçekleşir. Son dönemlerde iyi ilişkiler nedeniyle ibre Almanlara döner. Aydın Engin, Türk Tarih Vakfı Yayını olan Çarklardan Çiplere isimli kitaptaki ‘Eskişehir Cer Atelyesinden Tülomsaş’a’ başlıklı öyküsünde Osmanlı’nın son dönemlerindeki demiryolu girişimlerini şöyle anlatır; ‘Osmanlı, Alman km'lik bölümü, 1923 yılında Cumhuriyetin ilanı ile kayzerlerinden medet umarken, sömürgeler edinme belirlenen milli sınırlar içinde kalır. Yani, Osmanlı yarışında geç kalmış Almanya’da Ortadoğu İmparatorluğu'ndan yeni Cumhuriyete, yabancı petrollerine ulaşmak için Osmanlı toprağının şirketlere ait 2.282 km'lik normal genişlikte hat ve 70 olanaklarına göz dikmiştir. AnadoluBağdat km uzunluğunda dar hat ile devletin yönetiminde olan demiryolu için ‘AnadoluOsmanlı Kumpanyası’ 1.378 km'lik normal genişlikte hat kalmıştır. kurulur. Adından başka herşey Almanlara aittir. Bir Padişah fermanıyla demiryolunun sağında ve solunda İLLİ MÜCADELEDE DEMİRYOLLARI kalan 100’er km.lik şerit içindeki madenlerin işletme imtiyazı da AnadoluOsmanlı şirketine verilir. Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı romanının Haydarpaşa’dan başlayıp Kurtalan’a kadar uzanan bu kahramanı Yüzbaşı Cemil, Gazze’de İngilizlere demiryolu hattının, Anadolu’yu tuhaf dönemeçler yenilmemizin sebebini düşmanın demiryolu yaparak geçmesi işte bu imtiyazdandır. Bu demiryolu döşemesine bağlar. Birinci Dünya savaşında bir çok projesi o dönemin en önemli projelerindendir. O cephede geri çekilirken Osmanlı ordusu dönemin günlerin hatta bugünlerin Alman sanayi ve finans teknoloji simgesi olan demiryolu eksikliğine de devlerinin oluşturduğu konsorsiyumda Thyssen, yenilir. Bu eksikliği bilen Mustafa Kemal Kurtuluş Krupp, Philips Holzman gibi endüstri baronları ile Savaşı’nda tüm imkansızlıklara rağmen Deutsche Bank, Dresdner Bank, Commerz Bank, Rotschild Bank gibi finans imparatorlukları Savaş yıllarında yer almıştı. ulaşım zorluğu yaşayan Atatürk, 1919’da Birinci demiryolculuğa önem verdi. Dünya savaşı’nın galiplerinden İngiltere, daha sonra el koyacağı Musul, Kerkük, Kuveyt, Suudi Arabistan petrollerine giden yolda bu demiryollarının önemini kavramış, Sevr ile Anadolu parçalanırken kendine İstanbul dışında Eskişehir’deki AnadoluOsmanlı kumpanyasından kalan demiryolu bakımonarım atelyesini de üs olarak seçmişti.’ İmparatorluk döneminde yapılıp işletmeye açılan demiryollarının toplam uzunluğu 8.619 km'dir. Ancak, Cumhuriyet öncesi çeşitli yabancı şirketler tarafından inşa edilen demiryolu hattının ancak yaklaşık 4000 Cumhuriyetin ‘demir devlet adamı’ Osmanlı döneminde diğer alanlara göre demiryolu daha erken kurulur. Yabancılara verilen imtiyazlarla kurulan hatların ancak bir bölümü Cumhuriyet sınırları içinde kalır. Demiryolu için yapılan çalışmalar gerçek kahramanlık öykülerini oluşturur. İKMAL TRENLERİNİN ÖNEMİ M Demiryolcuların milli mücadeledeki unutulmaz çabalarını Avşaroğlu’ndan dinlemeye devam edelim; ‘Ordu İzmir’e doğru ilerlerken, ikmal trenlerinin gecikmesi, kesin zaferi etkileyebilirdi. Genelkurmay’dan Genel Müdür Behiç (Erkin) Bey’e gönderilen telgrafta, hattın mümkün olan süratle onarılmasının ordunun başarısını çabuklaştıracağı bildirilmiştir. Genel Müdür Behiç Bey, herkesi seferber etmiş, hattın Afyon’dan Eskişehir yönüne doğru uzanan Gazlıgöl ve Hamam bölümündeki traversler sökülerek İzmir yönüne nakledilmiştir. Düşmanın tahrip ettiği raylar da kesilerek, eklemeli olarak kullanışlı hale getirilmiştir. Çevredeki köylülerin de yardımıyla, üç yerden onarıma başlanmış, onarım çalışmaları gece gündüz 20 gün sürmüş ve çalışanlar 4 saatlik bir uyku ile yetinmeye çalışmışlardır. Genelkurmay’dan her gün "son durum" sorulduğu sırada Behiç Bey, hattın en geç 9 gün içinde açılacağına söz vermiş ve bu sözünü de zamana karşı yarışarak tutmuştur. Hattın açılmasıyla birlikte, 7 Eylül 1922 sabahı, gövdesinde kurşun delikleri bulunan, lokomotifi Türk bayraklarıyla süslü ilk tren, düdüğünü öttürerek Afyon’a girmiş, uzun uzun çalan düdükler demiryolcuların zaferini herkese duyurmuştur.’ Milli Mücadelenin pek çok isimsiz kahramanları arasında demiryolcular da vardır. Sözü edilen öyküde onlar şöyle anılır; ‘Anadolu topraklarındaki ilk demiryolu girişiminin 150 yılı çoktan devirdiği günümüzde hâlâ ayrıntılı bir demiryolları tarihi yazılmadığı gibi, Kurtuluş Savaşı’na katılan tevazulu demiryolcular da bilinmemektedir. Bu demiryolcular arasında, silaha sarılıp düşmana karşı koyanlar olduğu gibi, kurşun yağmuru