Katalog

16 Anar SOMUNCUOĞLU TUSAM RusyaUkrayna Araştırmaları Masası [email protected] ylül 2007 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun kürsüsünden seslenen Türkmenistan Devlet Başkanı Kurbangulı Berdimuhammedov, bugün ülkesinin dünyaya açık olduğunu ilan etti. Berdimuhammedov, "artık açıktır" şeklindeki tanımlamadan kaçınsa da, Türkmenistan’ın Türkmenbaşı devrini ağır aksak da olsa geride bıraktığı gözlemleniyor. Bugünkü Türkmenistan devlet başkanı, meşruiyetini Türkmenbaşı’nın mirasına sahip çıkılması ve itibarının devam ettirilmesi üzerine kurguladıysa da, Türkmenbaşı’nın ölümüyle ülkesinin imajını değiştirme şansını kaçırmadığı da göze çarpıyor. Türkmen lider, Türkmenbaşı’nın yaptıklarını sorgulamadan, geçmiş dönemin sosyal alandaki uygulamalarını yavaş yavaş ortadan kaldırıyor. Türkmenistan dünyaya açılıyor.. C S TRATEJİ yaklaşık olarak 24 trilyon metreküp doğal gazın bulunduğunu belirten Berdimuhammedov, bütün hatları dolduracak kadar doğal gazın yeterli olduğunu iddia etti. Zaten boru hatları meselesinde Türkmenistan’ın inisiyatifinden çok, boru hattını uzatmak isteyen ülkelerin becerisi ve siyasi ağırlığı önem kazanıyor. Türkmenistan ise, sadece boru hattını uzatabilen bütün alıcılara sınırda doğal gaz satmaya hazır olduğunu belirtiyor. Diğer taraftan, Berdimuhammedov’un aynı Türkmenbaşı’nın yaptığı gibi bütün müşterilere evet diyerek, Rusya karşısında pazarlık payını artırdığı da açıktır. Nitekim Hazar kıyısı boru hattı anlaşmasının planlandığı gibi 1 Eylül’de imzalanmamasının arkasında Türkmenistan’ın 1000 metreküp başına 100 dolar fiyatından memnun olmaması olduğu söyleniyor. Bu anlamda Türkmenistan’ın ABD ziyareti ve planlanan Brüksel ziyareti, pazarlığın önemli bir parçasıdır. Ayrıca Batı ülkelerinin aktif temaslarına rağmen, Türkmenistan’dan uzatılacak ilk Rusya’ya alternatif boru hattının Çin yönünde olacağı neredeyse kesindir. E Jeopolitik mücadele tam gaz Türkmenistan’ın Türkmenbaşı dönemindeki dünyaya kapalı yapısını ağır aksak da olsa geride bırakıyor. Devlet Başkanı Berdimuhammedov, ülkesinde yüksek miktarlarda doğal gaz bulunduğunu bilerek dünya siyasetinde, elini güçlendirme yönünde adımlar atmaya çalışıyor. prensip karar almasını sağladı. Böylece 2007 Mayıs ayında RusyaTürkmenistanKazakistan temasları gerçekleşti. Mevcut olan Orta AsyaMerkez boru hattı sistemine ek olarak Türkmenistan’dan Kazakistan’a ve ardından Rusya’ya ulaşan Hazar kıyısı doğal gaz boru hattının yapılacağı ile ilgili niyet deklarasyonu yayınlandı. Ancak Türkmen gazı için yapılan yarışın bununla bitmeyeceği belliydi. Nitekim Çin’e giderek Türkmenbaşı döneminde imzalanan TürkmenistanÇin doğal gaz boru hattı anlaşmasından vazgeçmediklerini gösteren Berdimuhammedov, çok geçmeden, Ağustos ayının sonunda söz konusu boru hattının temel atma Berdimuhammedov DİPLOMATİK HAREKETLİLİK GELİŞME YOLU Türkistan bölgesi üzerindeki jeopolitik mücadelenin keskin dönemece girdiği 2005 yılında, birkaç yıl içerisinde Türkmenistan’ın da bu mücadeleye dahil edileceği açıkça görünüyordu. Türkmenbaşı’nın vefat etmesi, Batı ülkelerinin Türkmenistan ile aktif ilişkiler kurması önündeki psikolojik engeli ortadan kaldırmış ve açılım yapma imkanını yaratmıştı. Ortaya çıkan bu yeni durum, Türkmenistan’ın hareket alanını genişletmiş ve pazarlık payını artırmıştı. ("Türkmenbaşı’nın Ani Ölümü: Türkistan Enerji Coğrafyasında Deprem", Cumhuriyet Strateji Sayı 131) O günden bu yana Türkmenbaşı’nın cenazesiyle başlayan diplomatik hareketlilik devam ediyor. Ülkeye yabancı diplomatlar akın ederken Berdimuhammedov’un kendisi de aralarında Rusya, Çin, İran, ABD ve Kazakistan’ın bulunduğu bir dizi ülkeyi ziyaret etti. 2007 Eylül ayının sonunda BM Genel Kurulu’nun 62. oturumuna katılmak üzere ABD’yi ziyaret eden Berdimuhammedov’un programı oldukça yoğundu. Columbia Üniversitesi’nde konuşma yapan Berdimuhammedov, BM Genel Sekreteri Ban Ki Moon, ABD Dışişleri Bakanı Condolleezza Rice, AB dış politika yüksek temsilcisi Javier Solana ile görüşmeler yaptı. Bunun dışında Berdimuhammedov, (önde gelen siyasi risk değerlendirme ve danışma şirketlerinden) Avrasya Grubu’nun binasında ABD iş çevreleriyle de bir araya geldi. ABD’de Berdimuhammedov’a gösterilen ilgi dolayısıyla ABD’nin insan hakları ve demokrasiyi unutarak enerji uğruna çifte standart politikasını devam ettirdiği konusunda bazı eleştiriler medyaya yansıdı. Özellikle ABD Başkanı George W. Bush’un BM’deki konuşmasında artık klasikleşen Belarus (Beyaz Rusya) atfı, ABD demokratikleştirme politikasının jeopolitik ihtiyaçlarına ayarlı olduğunu ispatlıyor gibidir. Bazılarına göre Türkmenistan’dan farklı olarak Belarus’un yasal muhalefete sahip olduğu halde eleştiri oklarını çekmesinin sebebi, zengin enerji kaynaklarına sahip olmaması ve Avrasya’daki RusABD rekabetinin sürüyor olmasıdır. Sebebi ne olursa olsun, Türkmenistan ve ABD arasında gelişen ilişkiler, 2005’den sonra ABD’nin Türkistan politikasının ciddi oranda değişikliğe uğradığının açık göstergelerinden birisidir. ÇOK YÖNLÜLÜK Türkmenbaşı’nın vefatından sonra Türkmenistan’a özel ilgi gösteren ABD ve AB ülkeleri, Türkmenistan’ın çok yönlü dış politikayı geliştirmesine imkan yarattı. Aynı zamanda bu ilgi, Rusya’yı hareketlendirdi ve Türkmenistan’ın yıllardır kabul ettirmeye çalıştığı Hazar kıyısı doğal gaz boru hattı projesi konusunda töreninde hazır bulundu. Diğer taraftan Hazar geçişli boru hattı ve ona bağlantılı olarak Türkmen gazını Avrupa’ya ulaştırması planlanan NABUCCO boru hattı projesi için de temaslar hızlandı. Avrupa ülkelerinin yetkilileri Azerbaycan ve Türkmenistan’da temasları sürdürürken, Azerbaycan ve Türkmenistan arasında Hazar’ın statüsü ile ilgili görüşmeler yeni bir ivme kazandı. ABD’deki temaslarda Türkmenistan devlet başkanı, bütün boru hatları projelerine açık olduklarını belirtti. Boru hatları üzerindeki jeopolitik mücadeleden haberdar olduğunu söyleyen Berdimuhammedov, Türkmenistan’ın konuya bakışının tamamen pragmatik ve siyasi değil, ticari olduğunu vurguladı. Ülkesinde Her ne kadar ABD’de Berdimuhammedov’a gösterilen ilgi enerji endeksli olsa da, Berdimuhammedov’un ABD tarafına yöneltilen somut önerileri daha çok sosyal alanlarla ilgiliydi. Enerji konusundaki sinyaller ise muğlâk olmaya devam etti. Columbia Üniversitesi’nde olsun, BM Genel Kurulu’nda olsun, Amerikan işadamlarına yaptığı konuşmada olsun Berdimuhammedov, Türkmenistan’ın demokratikleşmesinden ve planlanan reformlardan bahsetti. Reformlarla ilgili olarak vurgu yapılan hususlara bakılırsa, siyasi alanda herhangi bir serbestleşmeden bahsetmek için daha çok erkendir. Bu aşamada özellikle ülkenin sosyoekonomik durumunu düzeltmeye yönelen Türkmen yönetimi, eğitim, sağlık ve tarım gibi sektörlerin geliştirilmesini planlıyor. Bununla bağlantılı olarak Berdimuhammedov ABD’deki temaslarda genel olarak eğitim ve özellikle tıp eğitimi alanında ABD ile işbirliğini geliştirmek istediğini açıkça belirtti. Türkmen lideri Türkmenistan’da TürkmenAmerikan Üniversitesi’nin kurulmasını da önerdi. Yakın zamana kadar eğitim alanındaki sınırlayıcı uygulamalarıyla eleştirilen Türkmenistan’ın eğitim konusunda kapılarını açmaya hazır olduğunu göstermesi, ülkede birçok şeyin değiştiğini gösteriyor. Doğal olarak önemli miktarlarda mali kaynak gerektiren sosyal alandaki reformların kaderi enerji sektöründeki gelişmelere bağlıdır. Doğal gaz zengini bu ülkenin kendi doğal gaz yataklarını keşfedecek ve üretime sokacak teknolojilere ve mali kaynaklara sahip olmadığı biliniyor. Bu yüzden boru hatları tartışması bir yana, söz konusu boru hatlarını dolduracak doğal gazın üretilmesi meselesi mevcuttur. Bunun için de yabancı yatırımcıların desteği şarttır. ABD’de yabancı yatırımcılara ve onlar dolayısıyla ABD’ye göz kırpan Berdimuhammedov, AmerikanTürkmen İş Konseyi’nin kurulmasını önerdi. Her fırsatta yabancı yatırımlara açık olduklarını belirten Berdimuhammedov, Eylül ayının başında ise Türkmenistan’ın piyasa ekonomisine geçmeye başladığını ve muhasebe sisteminin Batı standardına ayarlanacağını açıklamıştı. Bununla birlikte Türkmenistan’ın, bütün dünyadaki enerji üreticilerini saran enerji sektöründe devletleştirme trendinden etkilenmemesi mümkün değildir. Dolayısıyla ABD’de yatırımcılara yönelik olarak yaptığı açıklamalarda Berdimuhammedov, ekonomide devletin ağırlığının korunacağına da vurgu yaptı. Genel olarak ise Türkmenistan’da "demokratikleşme" adı altında sunulan reformlar aslında siyasi reformları kapsamadan ülkenin kalkınmasına yönelik olarak planlanan tedbirlerdir. Bu gelişme yolunun ise hem bölgede hem de küresel çapta bir trend haline geldiği ve kısmen ABD’nin demokratikleştirme alanındaki başarısızlığıyla bağlantılı olduğu kaydedilmelidir.