Katalog

10 Gürol KIRAÇ TUSAM Türkistan Araştırmaları Masası [email protected] B’nin, üye ülkeler arasında sağlamaya çalıştığı siyasi entegrasyonun en önemli sac ayaklarından birinin, ortak güvenlik stratejisi ve tüm üyelerin üzerinde uzlaştığı ortak bir dış politika anlayışını yürürlüğe koyabilmek olduğu görülüyor. Bu çerçevede 1970’li yılların başında Avrupa Siyasi İşbirliği oluşturuldu ve bu, Avrupa’nın bugün uygulamaya çalıştığı Ortak Dış ve Güvenlik Politikası’nın (ODGP) çekirdeğini oluşturdu. 1991’de SSCB’nin dağılması ve kutuplardan birinin ortadan kalkması AB tarafından küresel anlamda yakalanan bir fırsat olarak algılandı. AB, küresel etkinliğe sahip olma, kendi güvenliğini sağlama ve kendi prensiplerini, ilkelerini, çıkarlarını gözeten bir dış politika anlayışının eski Sovyet bloğu ülkelerinde ve diğer bölgelerde benimsenmesi konusunda çeşitli projeler yürürlüğe koydu. Bu bölgelerden biri de Orta Asya’dır. Orta Asya, küresel mücadelenin oyun alanlarından biri haline gelmiş durumda. Özellikle Hazar Havzası’nda bulunan enerji kaynakları kuvvetli bir çekim merkezi oluşturuyor. Kömür ve çelik madenlerinin paylaşımı düşüncesiyle kurulan AB için Orta Asya’nın zengin yeraltı kaynaklarının, diğer güçlerin (özellikle ABD) inisiyatifine bırakılması, gelecekte Avrupalı devletler için ciddi sorunlar doğurabilir. Birlik ve bazı üyelerin bölgeye yönelik politikaları uyuşmuyor… A AB’nin Orta Asya ikilemi AB’nin Orta Asya’ya yönelik ilgisi Sovyetlerin dağılmasıyla arttı. Birlik ile bazı üye ülkelerin bölgeye yönelik farklı yaklaşımları ikilemi ortaya koyuyor. Bu, özellikle insan hakları söylemi ile enerji politikalarında ortaya çıkıyor. ORTA ASYA ÇALIŞMALARI AB, Sovyetlerin dağılmasından sonra 1991 yılında, uluslararası alanda etkinliğini artırmak için seçtiği proje merkezli çalışma metodunu uygulamaya başladı. Aynı yıl yürürlüğe konan TACIS (Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardım) programının başta ekonomik girişimler olmak üzere, projeye dahil edilen ülkelerde AB’nin daha yakından tanınmasına ve örgütün o ülkelerde kendi prensiplerine uygun bir alt yapı kurmasına olanak sağlayacak en önemli proje olduğuna inanıldı. TACIS kapsamında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Moldova, Moğolistan, Gürcistan, Ermenistan, Rusya, Ukrayna ve Belarus’a çeşitli alanlarda yardım sağlandı. Projenin hedefleri, serbest piyasa ekonomisine geçişte bu genç cumhuriyetlere yardımcı olmak, demokrasi ve hukukun üstünlüğünün gelişmesine destek vermek ve politikekonomik istikrarın sağlanmasına imkan yaratmak olarak belirtiliyor. TACIS kapsamında ülkelere verilen destekler üç ayrı başlık altında projelendiriliyor. Ülke programları, bölgesel programlar ve küçük çaplı projeler. TACIS programı ilk oluşturulduğu dönemde, öncelikle destek sağlanacak ana konular, enerji, ulaştırma, sanayi ve ticari işletmeler, gıda üretimi ve dağıtımı, eğitim olarak belirlendi. 1991’de başlayan TACIS programlarıyla ilgili olarak 2002 yılında yeni bir düzenleme yapıldı. Avrupa Komisyonu tarafından yürürlüğe konulan yeni uygulamada öncelikli bölgeler belirlendi ve bu bölgelerle ilgili olarak strateji belgeleri hazırlandı. 30 Ekim 2002’de yaşama geçirilen bu yeni uygulamayla Orta Asya bölgesine yönelik yeni bir proje başlatılmış oldu. 20022006 yıllarını kapsayan dönemde, geçmiş TACIS programından edinilen tecrübeyle daha geniş çaplı çalışmaların hayata geçirilmesi hedeflendi. A bulunan Almanya, Özbekistan’daki tek yabancı askeri üsse sahiptir. Bu üs, Andican olaylarında Özbek yönetimine sert tepki gösteren ABD’nin Özbekistan Hanabad’daki üssünü kaybetmesinden sonra daha da önemli hale geldi. Anımsanacağı üzere, Andican olaylarıyla ilgili Kerimov yönetimine karşı en sert tepkiyi AB göstermişti. Bu bağlamda, 3 Ekim 2005 tarihinde Lüksemburg’da yapılan AB Dışişleri Bakanları Toplantısı’ndan Özbekistan’a silah ambargosu, üst düzey 12 Özbek yetkilisine vize yasağı ve ABÖzbekistan Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması’nın bazı maddelerinin askıya alınması kararları alınmıştı. Ancak Almanya’nın Özbekistan’da elde ettiği askeri üs ayrıcalığını kaybetmemek adına, AB’nin kararlarına uymadığı görüldü. Almanya, AB ülkelerine giriş vizesi verilmeyeceği belirtilen üst düzey 12 Özbek yetkilisinden, listenin ilk sırasında yer alan İçişleri Bakanı Zakircan Almatov’a vize vererek ülkesinde tıbbi tedavi görmesine izin verdi. Böylece hem AB kararlarına aykırı bir tavır sergileyerek vize ambargosunu delmiş oldu hem de uluslararası alanda insan hakları bakımından çeşitli suçlamalar yöneltilen bir ülke yönetimine karşı bu ödün veren tutumuyla uluslararası kamuoyunun sert eleştirilerine hedef oldu. Bu örnek AB ile AB’ye üye bazı ülkelerin Orta Asya politikaları arasındaki faklılıkları gözler önüne seren çarpıcı bir örnektir. İzlenen farklı politikalara verilecek bir diğer örnek de Orta Asya ülkelerinde faaliyet gösteren Avrupalı enerji şirketleridir. Bu şirketlerin (kendi devletlerinin referanslarıyla) Orta Asya’da aldıkları iş hacmiyle en göze çarpanları İngiliz BG Group, Shell, İtalyan Eni, Agip ve Fransız Total’dir. Söz konusu enerji şirketlerinin mevcut yönetimlerle işbirliği yapmak suretiyle bölgeye milyar dolarları bulan yatırımlar yapmalarının, bölgedeki demokratikleşme çalışmalarına zarar verdiğini belirten çeşitli analizler gündemde yer alıyor. İhaleleri alabilmek için, Avrupalı ve uluslararası sivil toplum kuruluşları tarafından "diktatörlükle" suçlanan, yönetimlerle işbirliği yapan şirketlerin Jan kubis bu politikaları, AB’nin Orta Asya’da uygulamaya çalıştığı TACIS gibi projelerin 19912002 yılları arasındaki TACIS programlarıyla insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokrasi gibi Orta Asya devletlerine 366 milyon Euro yardım temel ilkelerle zıtlık oluşturduğu savunuluyor. yapılmıştı. Strateji Belgesi’nde ise yıllık 50 milyon Euro ödenek ayrılması öngörüldü. IKARLARDAN VAZGEÇİLMİYOR Ayrıca AB, 2 Ekim 1997’de imzalanan Amsterdam Anlaşması’nın 18. maddesi uyarınca, özel AB kurumsal olarak bir yandan insan hakları, çalışmaların yapılması gereken çeşitli bölge ve hukukun üstünlüğü ve demokrasi söylemini ülkelerde görev alacak "AB Özel Temsilcileri"nin geliştirirken, üye devletlerin, çıkarlarına uygun oluşturulmasına karar verdi. Bu çerçevede kurulan olmayan durumlarda bu prensiplerin dışına hiç yedi özel temsilcilikten biri de "AB Orta Asya Özel tereddüt etmeden çıktığı görülüyor. Bir yandan Batı Temsilciliği"dir. Şu an bu görevi 18 Temmuz 2005 basınında sayfalarca analizler yayımlanarak, yönetim tarihinde ataması gerçekleşen Jan Kubis yürütüyor. biçimleri ve iktidarları eleştirilen Orta Asya devletleri, konu enerji ve diğer yer altı kaynaklarıyla ilgili B ÜLKELERİNİN İKİLEMLERİ ihaleler olunca, bir anda yapılan eleştirilerin dozajı düşürülerek, Orta Asya devletleri iyiye doğru gidişin AB’nin Orta Asya’yla ilgili olarak yürürlüğe yaşandığı ülkeler olarak tanımlanıyor. Örneğin koyduğu ortak stratejinin yanı sıra kendi çıkarlarına Rusya’nın Avrupa enerji piyasalarına yönelik etkinlik uygun olarak dış politika stratejilerini oluşturan bazı girişimlerinden ve Orta Doğu enerji kaynaklarının AB üyesi devletlerin, AB’nin bölgedeki etkinliği ABD’nin egemenliği altına girmesinden endişelenen açısından çift başlılık yarattığı söylenebilir. Örneğin AB, 26 Haziran 2006’da "Nabucco" ismi verilen ve Orta Asya bölgesinde AB haricinde kendi başına son Hazar Havzası’nda çıkarılan doğalgazı Avrupa'ya derece etkin olan Almanya gerek sivil toplum taşıyacak olan 3 bin 300 kilometrelik, 4.6 milyar Euro kuruluşları gerekse ekonomik ve güvenlik merkezli maliyeti olacağı belirtilen boru hattı projesini politikalarıyla Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, onayladı. Hammadde ihtiyacı için yıllarca Türkmenistan gibi devletlerde nüfuzunu artırma sömürgecilik stratejisi izleyen Avrupa, çıkarları söz gayreti içerisindedir. Afganistan’daki 2400 askerine konusu olduğunda prensiplerin rafa kaldırıldığı, bu lojistik destek sağlamak için kullandığı Özbekistan örnekte de çarpıcı bir şekilde görülüyor. Termez’deki askeri üssünde 300 kadar personeli C S TRATEJİ Ç