Katalog

12 SAĞLIK Anılar kişiliğimizi tanımlayan, bizi biz yapan ve dış dünya ile bağlantımızın temelini oluşturan unsurlar. Ne var ki, anılar son derece kırılgan. Zamanla bozuluyor ya da silinip yok oluveriyorlar. Anılarımızı korumak beynimizi korumakla mümkün. CUMHURİYET DERGÎ Dilimin ucunda... Çok sayıda bilim insanı artıkanılarınbellekten giderek silinmesinin kaçınılmaz olduğunainanıyor. însanlarkalphastahğıve kanserden paçayı kıırtarsalar bile, eninde sonunda bellek yitimineuğrayacaklarıgerçeğini kabullenmek zorundalar. Insan ömrü uzadıkça ciddi bellek yitimiyle kendini belli eden Alzheimer ve benzeri hastalıklar da giderek yaygınlaşıyor. Kaliforniya Üniversitesi yaşhlık hekimliği böliim başkanı Gary Small," Beyinlerimizi korumaya almazsak, hepimiz sonunda Alzheimerliolacağız," diyor. Beynimizi korumaya alarak bu kaçınılmaz süreci olabildiğince erteleyebilmenin elimizde olması en azından gönlümüze su serpecekbirhaber. Doğuştan sahip olduğumuz * kimi özelliklerimizi değiştirmek için yapabileceğimiz pek I birşeyyok. Alzheimerhastalığına yakalanıp yakalanmayacağımız bir ölçiide şansımıza düşen genetik yapıya bağlı. Dünya nüfusıınun yüzde 20'si Apoe4 adlı bir genle dünyaya geliyor. Bu kişilerde Alzheimer'e yakalanma riski çok daha yüksek olduğu gibi, bu hastalığa yaşamın çok daha erken bir evresinde yakalanma olasılığı da daha yüksek oluyor. Alzheimer'e yakalanma riskinin üçte ikisini çevresel etmenler, bir başka deyişle bedenimize yapıp yapmadıklarımız ve ona neler kattığımız oluşturuyor. '"' Beynimize nasıl davran ı rsak davranalım, bellek yitimivebunamayayol açanyaşlanmasüreciniolsaolsabirazhafifletebiliriz. Klinikbağlamda Alzheimer olarak tanımlanan durııma doğru giderek kayışımızıetkileyen özellikleiki süreç var. Bunların ilkinde beynimizdeki kan damarları sertleşmeye başlar ve bu süreç yüksek tansiyonlaivmekazanır. Budurumyalnızcabeyindeki kan akışını olumsıız etkilemekle kalmayıp, kanın beyin hücrelerini kan ve ^oksijenlebesleyen kılcal damarlara ulaşmasına da engel olur. Yeterince oksijen alamayan bu hücreler yok olmaya başlar. Ikinci süreç çok daha tartışmalıdır. Alzheimer hastalarmın beyinlerinde amiloid adı verilen protein parçaları yığılmıştır. Plak adıyla bilinen bu yığınların etkisi tam ^ olarakbilinmemeklebirlikte.kimileribunların Alzheimer'e neden olduğuna inanmaktadır. Ancak Alzheimer hastalığının ortaya çıkmasında amiloid tek başına yeterli olmuyor. Araştırmacılar insanların yaşamları süresince en az bir kez ufak çapta bir felç geçirdiklerini ortaya koydular. Belki de bunamaya neden olan bu iki etmenin, plak vefelçlerin bir arayagelmesiydi. Ciddi felçlerin tersine, ufak çaplı felçler kişinin haberi olmaksızın meydana gelebilir. Kingshill Araştırma Merkezi başkanı RogerBullock beyinde minik bir kanama olduğunda kişinin o günii kötii geçirebileceğine, ancak bıınun fiziksel bir sorun yaratmamış olabileceğine dikkat çekerek, "Bundanhaberinizbileolmayabilir. Beynin tek sorunu acı liflerinden yoksun olmalen bu gibi durumların gerçektebelleğimizin kırılganlığını gösteren enstantaneler olduğuna parmakbasıyor. Small ise elimizi kolumuzu bağlayıp beklemenin hiçbir yararı olmayacağını öne sürüyor ve beynin dinç kalması için beyin alıştırmaları yapmamızı öneriyor. Bunamayı engellemede en etkili yolıın bu alıştırmalara okul çağında başlayıp, iş yaşamında da sürdürmek olduğunu belirtiyor ve," Kimlerin daha çok Alzheimerhastalığınayakalandığına bakarsanız, okul çağında başarılı olan ve zihinsel becerilerin ağırhkh olduğu bir meslek dalında çalışanlarda bu hastalık ris de öneriyor. Kalbeyararlı olan şeylerin beyne de yarar sağladığına dikkat çeken Small'un beslenme düzeninde çilek, ağaççileği, böğürtlen, brokoli vekuru erik gibi antioksidan düzeyi yüksek besinlerin yanı sıra, omega3 yağları içeren balık yağlarına ağırlık veriliyor. Aşırı kilo genellikle her tür demansa neden olan şeker hastalığı ve yüksek tansiyonu beraberinde getirdiğinden, alınan kalori miktarının denetlenmesi de büyük birönem taşıyor. Araştırmalar aşınlığa kaçılmadığı sürece alkolün de beyne yarar sağladığını gösteriyor. Günde bir litre biranın, belli aralıklarla ve azar azar tüketilmesi koşuluyla, beyne iyi geleceği belirtiliyor. Sigara her ne kadar beyinde nikotine duyarh alıcıları devinime geçirmek suretiyle belleği güçlendirse de, yarattığı ölümcül etkiler nedeniyle önerilmiyor. Basit alıştırmalar ve akılcı bir beslenme düzeni bellek yi timinin engellenmesine yardımcı oluyor. Ancak, kimi zaman birtakım şeyleri anımsamakta zorlanmamız yalnızca yaşlanmadankaynaldanmıyor. Small insanların kimi şeyleri unutmalannın asıl nedeninin zaten onlara pek ilgi göstermemelerindenkaynaldandığınainanıyor. Adveyüzleri anımsamakta zorlanan kişilere "bak, kap sı. Olsaydı, o zaman yaşamımızın son 20 yılı bircehennem azabınadönüşürdü," diyor. 65 yaşın üzerindeki kişilerde Alzheimer hastalığına çok daha yaygın rastlanıyor. Bu yaş grubunda yüzde 5 olan hastalığa yakalanma olasılığı, 85 yaşında yüzde 3050 arasında değişiyor ve belirtiler çok daha önceden kendini belli ediyor. Hastalığın kişiyi bir anda pençesine diişürmekten çok, 4O'lı yaşlarda ortaya çıkmaya başlaması oldııkça kaygı verici bir durum. Belleğin giderek çöktüğü genellikle belli oluyor. 30'lu yaşlarda tanık olduğunuz "dilimin ucunda" durumıı boy gösteriyor. 4O'lı yaşlara gelindiğinde cansız beyin hücreleri ve ardından plaklar beyin taramalarında kendini belli ediyor. Bullock zaman zaman herkesin "kafasınındurdıığu" anlaryaşadığını,sözgelimi bir şey almak için bir odaya girdiğinde o şeyin ne olduğunu bir türlü çıkartamadığını belirtiyor ve genellikle şaka yollu geçiştiri kinin daha diışük olduğunu görürsünüz," diye ekliyor. Small çok basit alıştırmaların bile işe yarayacağını öne siirüyor ve sağ elini kullananlara bir süre sol ellerini kullanmayı, bol bol bulmaca çözmeyi ve yeni bir dil öğrenmeyi öneriyor; bunların ilgi çekmemesi durumunda, PlayStation'un her zaman yardımakoşacağınıbelirtiyor. "Birini bir bilgisayar oy ununun başına oturttıığunuzda, beyni önce zorlanacak ama bir süre sonra durııma ayak tıydurup etkinliğinde bir azalma olacaktır. Bu da beynin çalıştırılmasıyla bu organın çok daha verimli ve sağlıklıkılınacağını gösteriyor," diyor. Alıştırmanın onu uygulayan kişi için yeni, ilginç ve eğlenceli olması gerektiğini vurgulayan Small, aksi taktirde bu işlemin büyük bir gerginlikyaratacağınıvegerginliğinürettiği kortizol adlı hormon nedeniyle beyne daha çok zarar verebileceğini dile getiriyor. Small beyne yararlı bir beslenme düzeni ve bağlantı kur" adını verdiği bir yöntem öneriyor. Busüreçte "bak" aşaması kişinin karşısındaki yüzün iri burıın ve kepçe kulak gibi belirleyici bir özelliğini yakalayıp on un zihinsel bir imgesini yaratmasını içeriyor. Ardından, bir başka sözciik ya da aynı adı taşıyan birbaşka kişiden yola çıkılarak yaratılacak bir senaryo aracılığıyla, ad ile zihinsel imge arasında bir bağlantı kıırulması gerekiyor. Bullock da bellek yitimine uğradıklarına inanan kişilerde çoğıı zaman böylebir sorun olmadığına dikkat çekerek," tçki, kahve ve sigarayı çılgıncasına içen bir hastamız vardı. Ona bir süre kafeinsiz kahveverip, içkiyi azalttığımızda gerginliğinin yatıştığına ve zamanla belleğinin sağlığına kavuştuğuna tanık olduk. Oysa, daha önce gerçekten ciddi sıkıntıları vardı," diyor.# The Guardian'dan çeviren: RtTA URGAN