Katalog

CUMHURİYETDERGt Manifaturacılık, kunduracılık, kasaplık, meyhanecilik, ineirbadem deri pamuktütün ticarcti, bayanlarda tcrzilik ama illc de sarraflık eemaatin, 1920'dcnönce Hıristiyan halk ve Müslümanlarla paylaştıgı ba^lıca dallardı. üenelde Müslüman halkın elinde olançiftçilikleiseazsayıda Musevi ailegeçiniyordu. Bir yltirlş öyküsü... Şarap denince bugün bi le akla meyhaneci Salomon Balkır ve oğlu Besion Balkır gelmesi, Tire'de en güzel s.arapları onların imal etmesinden.Tireli Museviler Israil'e velzmir'e göç edeli hemen hemen 3ü yıl oldu. Ve 30 yıldır Tire'de artık Roş Aşana'daŞafarçalınmıyor Kal Hadeş Kal de Ariva (Yenı ve Yukardakı) sinagogunda. Tüm cemaat isteyerek yada istemeyerek ayrıldı Tire'den. Biraz sonra hayatının küçük ama önemli aynntılarıyla tanışacağınız birisi; Sami (Beja) Güneldışında. Sami Günel'in ailesi, Iber Yanmadası kökenli yani Seferad. Aile, soyadı kanunu çıkıp da Tire'deki hemen hemen her aileye olduğu gibi nüfus memuru tarafından (îünel olarak değiştirilineeye kadar Beja soyadını taşıdı. Beja Portekiz'in iç kesimlerindc büyükçe bir kentin adı. Günel, ne zaman Tırc'ye yerleştiklcrinı bilmiyor. Babası Haim Beja (Türkçe karşılığı I layatî), annesi ise Bahara Douenyas. Her ikisi de Tireli ve cemaatin öndegelenailelcrinden. Bejalar'ı Tire'deki toplumsal yapılanmalar içinde ön planda görüyoruz. Ailenin yetiştirdiği hahamlardan, 1881 'de vefat eden Haham 1 laım Beja"I laimadhaolam" isimli kitabın yazarı. Tire'deki sinagoglardan bıri olan Midraş Douenyas' ı ise muhlaıÇelibon Douenyas cvini ibadethaneye çcvirerek yapmış. "Babampeynirciydi. Dükkânı çarşıdaki büyük havranın karşısındaydı Tahtakale meydanına girerken. Babam çok sofuydu. Hepimizinokumasınıisterdi." Sami Günel, altı kardeşin üçüncüsüydü. Dört kardeşi Israil Devleti 'nin kurulmasından sonra ailcyle birlikte Filistin'e yerleşti. Ailedenbirtekokaldı. "Hayatımı, atalarımı verdim ben Tırc'ye. Birçok akrabamın mczarı buradaydı. Ama yok ettiler. Geriye pek bir şey kalmadı." Gerçektcnde Tire'nin tarihineışık tutabilecek 1488'den kalma mezartaşlarının bulunduğu Musevi kabristanı sonon yıl içinde büyük tahrıbatlar yaşadı. Şehir dışına taşınan, en azından beş yüzyıllık mezarlıktan geriye yalnızca 23 kabir kaldı. Bunlardan biride Sami Günel 'inkız kardeşi CamilcBeja'ya ait. (iünel, Ibranice levhanın yanına, üstündc "Ruhuna cl l'atiha" yazan dikey bir mezartaşı daha eklemiş. Olur da ziyarete gelirlerseneolduğunııanlasınlardiye. Sami Günel'cTire'yi,Tire'deki ccmaali ve geriye kalanlan soruyoruz. Başını eğiyor, hüzünleniyor ve derin bir iç çcktikten sonra başlıyorsöze: "Geriye bir ben kaldım. Tek başıma. Ama arasıra gelirler lsıail'den Tire'yi görmeye, gezmeyc. Kapı çalar, açar bakarım ikiüç yaşlı.Tanıyamıyorinsan önce ama sonra bir bakıyorsun,çocuklukarkadaşın.Gitmiş Israil'e, yerleşmiş, cvlenmiş, yaşlanmış. Son^ raburaları özlüyor, insan diyor 'ölmedcn önce son bir kezgöreyimbizimoralan'.Kalkıp geliyor. Konuşuyorsun saatlerce, eskilerden, yenılerden. Bunlarçokince, çok güzel şeyler. Ama geriye de pek bir şey kalmadı." H üzn ü gi derek artarak, sürdürüyor konuşmasını: "Bizim Tire'nin cemaati çok kalabalıktı. Çevre kentlerdc yaşayan cemaat Şabat'ı (kutsal dinlcnme günü olan cumartesi) kendi havralarında geçirseler de bayramlarda Nereye gittiniz be! Hamursuz kaldım YAZI VK FOTOĞRAFLAR: A. TOLGA BİNBAY erleşmek, insamn dünya üzerindeki varlıkbiçimi: Bellibirycrc, ^v bir toprak parçasına ait olmak, SN orada doğmak, kök salmak ,ekip biçmck, cvler anıtlar, dını yapı lar inşa etmek; yani yaşanılan mekanla tensel vc tinsel bir bağkurmak...Kısaca,dünyadaheryönüyle özgün bir cvrcn yaratmak. Tarilıi ve kültürü buözgünlükhalıyönlendirmişyüzyıllarboyunea. Sonra araya savaşlar, göçlcr, y ıkımlar girmiş. Insanlartcnscl ve tinsel bağlarından koparılmış. Yollaradüşmüşler, bir daha dönmeınecesine;gericletümbirikimleri,evleri, bahçeleri, mezarlıkları kalmış. Zihinlerine, birtckanılarınıyükleyerek,birbaşkamckana yollanmışlar. Gidilcn gurbet ellerde ağıtlaryakılmış,şiirleryazılmış,geridekalansıla için. Kuşaktan kuşağaaktarılarak da unutulmasınaizinverilmemişyaşananların... Biraz sonra okudukçazihninizeyüklenecek satırlar ne acınma ne acıma ne de "solan bir renk" öykiisü. Bclki hiçbir şey; ama bir yandan da her şey. (,'ünkü okuyacaklarınız kocabirhayatınveyaşananlarabulaşankokuların, rcnklerin, sözlerin, ilahilcrin sözcüklere dökülmcsi. Hiç de uzak olmayan bir coğrai'yada, tanıdığınız ya da lanımadığınız yaşlı bir kültürün son 50 yıl içindcki kaybolusunun, silinişinin ve ufak aynntılarasinişininküçiikbirbölümü. Bu uzak olmayan coğrafya, dünyamızın kuzey yarım küresinde, Küçük Asya, Anadolu gibi adlarla anılan, üç tarafı mavi denizlerle çevrili kara parçasının Batı ucundaki Küçük Mendcres I lavzası ve Küçük Mendcrcs Irmağı'na (Kaystros) paralel uzanan Menteş(Aydın)Dağları'nayaslanmışyeşil Tire. Tire'de kaçıncıyüzyıldanbuyana bir Musevi ccmaati mevcuttu. Kesinolarakbilinemcmcklebirlikte 1453'ten 1%5'lere kadar her Roş Aşana'da(Musevi takvimine göre yılbaşı)Şafar(dinibayramlardaçalınanmüzik aleti) çalındiğı kesin bilgi. Çeşitli kaynaklar, II. Mehmet'in tstanbul'u fethiyle, Tire'den bir grup Yahudi ve Müslümanı, şehrin sosyal hayatını oluşlurmaları için Istanbul'a göçettirdığini zikrcdiyor. Verimlitoprakların uzandığı Küçük Menderes Havzası, antik çağlardan günümüze, tanmın yarattığı ticari eanlılıklabirçok kültürü banndırdı. Lidya Devleti 'nden başlayarak Röma, Bizans, Aydınoğullan veOsmanlıDevleti'ndedeTire havzası önemini korudu. Tire'deki Romaniot(Romave Bizans döncmindenkalanMusevi cemaati) Musevi nüfusıı isc 16. yy'da Iber Yanmadasrndan göçen Scferadların (Iber Yarımadası kökenli musevi cemaati)Tire'ye yerleşmesiy le zaman içinde eriyipgitti. 16. yy sonunda lzmirlimanıticari açıdan canlanıp da göç başlayınca Tirc ve Manisa'daki Musevi cemaatlerinden de bu göçe uyanlar oldu. Çünkü, bu yüzyılda lzmir'deyerleşim Aydınarasındabileönemli bir konumda değildi; Tire, bölgenin cn büyükkcntiydi. Izmir'inçekimalanınınbüyümesiyle de hcm i Içe hem de Musevi cemaati önemini yitircrek küçüldü. Ancak yine de önemli sayılabilecek bir Musevi nüfusu.Tire'yi terketmedi. Küçük Menderes HavzasrndakiBaymdırveÖdemişgibiycrleijimlerde bulunan daha küçük M usevi cemaatlerideTire'yebağhydı. Tire'nin ticaret hayatında Museviler'in hep önemli bir yerivardı. Hıristıyannüfusun (Rum, Ermeni, Bulgar) Osmanlı Devicti'ndenTürkiyct'umhuriyeti'negeçisdöneminde göç ettirilmesıylc, tiearet yalnızca Museviler'c kaldı ve bu cemaatin 1 %0'lı yıllarda Israil'e göç etrnesine kadar azalarak devam etti. Tire tıcaretınin en yogun olduğu Tahtakale (Arasta) ve çevresinde birçok Musevi kendi işyerine sahipti. Hâlâ Tahtakale Meydanı'nagittiğinizdeesnaf, Musevilcr'e ait dükkânları ve cumartesi günleri çalışmamalarını çeşitli hatıralarla beslcycrek anlatır. Iki din mezarda buluştıı...