Katalog

CUMHURtrar DERGİ 5 AMU ve özel kealmde. yerll ve yabancısı, yurt çapındaörgOttenmişl ya da bölgesel olanı lle TOrklye'de 44 banka Içinde tum bankacılık alatemlnl et* klleyen, hükumetln en önemll ekonomlk ve mall aracı nltellfilnde olan banka unio deyimle "Bankalann Bankuı" Merkez Bankaaı'ctır. Merfcez Bankaafnın öneml blryerde 01kenln egomenllfllnln almgeal olufundan, dolayıaıyla alyaaal blr nfttellk taçımaaından, dlOeri de aiyaaal Iktldarların uygulaffiakta olduklan Iç ve dıg ekonomlk polltlkanın aracı olmaaından kaynaklanır. Blr baçka deylmle, Merkoz Bankası aalt blrakonofnlkmall araç dafill, aynı zaman* da alyaaal blr uygulamakullanma aracıdır. Devletln akonomldekl, daha açıkçaaı efconomfk uygulamalanfakl an önemll aracıdır. Devletln etklnllui, özel keelmln aOırlıOı. bunlann ekonomlde karşıhklı olarak blrblrlerlnl etkllemelerl kendlnl aomut blçlmde Merkez Bankaaı'nda ve Iflevlerlnde göaterir. Blr yanda tom kamu keelminl yönlondlrlrfcen, öte yanda özel bankalar dahll olmak üzere. özel keelmln tom ekonomlk faatlyetlertnl denetlemegOcOneaahlptlr. Yönlendlrme gücune aahlptlr. Etklleme aadece Iç plyaaaya yönellk olarak defill, Izlenen dıçatım ve dışaatım polltlkalan lle de aynı zamanda ulualararaaı plyaaaları da Içermektedlr. Dolayı* eıyla Iç ve dıj plyaaalar araaında dengeyl aaOlamak. arada ekonomlk lllşkl kurmak ylne Merkez Bankaaı'mn görevlerl araaındadır. AYINKONUSU K Bankaların bankası Merkez Bankası hazineye açtığı kısa yadeli avanslar ve katma bütçeli Idarelere açtığı kredilerle tfiın kamn kesimini denetleme olanağına sahip Bhsinge DoOrvdan hflkametlerln polltlkalanm uygufamaya koyduflu Içlndlr kl t Merkez Bankaeı'nın alyaeal yam, alyaaal görOntOau devletln egemenll0lnde kendlnl bulur. Bir ulkenln bayrafiı o devletln baQımaızlıOının almgeeldlr. Merkez Benkaeı lae, o Olktfnln ekonomlk egemenilfilnln. baQımaızlıQının hangl Alço ve aınırlar Içinde kaldıflı ya da genlşledlğlnln göatergealdlr. Bunun Içln de, Torfclye*de Merkez Benkaaı'nın kurulugu tarlhael blr öykuye aahlptlr. Iç ve dış piy asalar arasında dengeyi aağlamak, arada ekonomik ilişki knrmalrda Merkez Bankasının görevi OtnmUar dSMminde Oamanlı Imparatortuflu dönamlnde zaman zaman goç para aorunlanyla karşıla9ilmış, her eefer yapıaal nedenler blr yana Itllerak. daha çok "taöllşH •*"»" yoluna gldllmlştlr. Yanl, paranın defierl dOşOrOImuştflr. Ancak, 19. yOzyıla gellndlulnde paranın deQerinln dOfturfllmeal artık ekonomlk ve mall aorunları çözmeye yetmeyecek ve IfK kez 1840 yıJında "tetienar olarak çıkanlan "evrakı nakdlye"nln glderek yaygın blr uygulamaya dönüçmesi aorunlann daha da agırtaçmaaına yol açacaktır. Bu durumun neredeyae blr eurekllllk kazanmaaı karfieında hukömet 1663 yılında Bankı Oamanl'ye egemenllfline denk «imtlyazJar vererek ve de bankanın adını "Bankt Oamanll Şahanevvye çevirerek blr InglllzFrenaız grubuna bugOnku Meıfcez Bankaaı'nın ana gftrovlerinl vermlftlr. Yabancı blr bankaya bu görevln verillftl lle blrllkte,fllkedetQm ekonoml yabancılenn denetlmlne vertlml* bulunuyordu. Yabancılara Merkaz Bankaaı'nın görevlerinln vorllmeelnln ne anlama geldlOlnl TOrklye ancak Lozan Anttaymaaı aıraaında anlayacaktır. Ondan Once Oamanlı ImparalortuOu'nun aon yıllannda, Imparator* luQun aaveştan aavaya aorOklendlfll yıllarda Merkez Bankaaı tlplnde blr bankanın yabancılara verllmeelnln eancılan çekllmlf. Ittlhatçılar aalt bu Ozlemle ve nedenle 1916 yılında lUbaM MVII BankaaTnı kurmufflardır. Merkez Bankası saltbir ekonomik mali araç degil» aynı zamanda siyasal bir uygulama kollanma aracı manlı Bankası aracılıgıyla egemenllklerini en acımaaız blçlmde aurdürmelerl ekonomlk baQımlılı0ın ta kandlal Wl. Dunım blrçok mpora konu olmaya ve Mertcez Bankaaı kurmado«onceel glderek yaygınlaşmaya baçlamıjtı. 1 0 a DOnya Ekonomlk Bunalımının da etklalyle TOrklye*nln ekonomlk durumu lylce bozulunca. olke ekonomlelnde yerl olan kamu ve Azel kuruluçlar Merkez Bankaaı dOfOncealnl hızlandırmıolar ve çeşltll çalı^ma, tartıçma ve avamalardan sonra 1930 yılında Merkez Bankaaı kurulmuftur. Bankanın kunılmaeı Lozan Konferaneındakl aonuçlara benzemektedlr Banka193CTIaRİakl glbl aalt blr "fcuruluf yaaaaT defilldlr. Ekonomldekl l^levt, etklnHfll, kırk yılın uluaal ve ulualararaaı dozeydekl deneylmlerl, mertcez ve tagrada OraOtlenmeai, her yönoyle "tam teçekkullOlT oluju 107C yılında aonuçlanmıştır. 14 Ocak 1970 yılında yurOrtOOe glren 1211 aayılı Merkez Bankaaı yaaaeınagOre. banka aermayeelnln yOzde 78'i hazlne ve kamu bankalanna alttlr. Sermayenln yozde 51*1 Mallye Bakanlıfiına alttlr. Dolayn aıyla Mallye Bakanlıflı aracılıQı lle hukometln bankadakl denetlml ve bankayı yönlendlrmeel her zaman olaaıdır. Yaaanın kamunun etklnllOlnl arttıran ve ekonoml3 Orta vadell kredl kunımu getlıilmlşr Merkez Bankaaı'nın mall ve ekonomlk polltlkey» yönellk görevlerl lee şöyle aıralanmaktedır: tHukumetin para ve kredl polltlkaaını kalkınma planlan ve yıllık programlara gör» yurutmek. 2 TedavOI hacmlnl dOzanlemek. 3 HOkOmetle ortaklaşa uluaal paranın Iç ve dı« deOerinl konımak amacıyla gerakll önlemlert almak. 4 Bankalara kredl vermek. 5 Hukometln mall ve ekonomlk damşmanUflını yapmak. 6 HOkOmetln mall ajanhflını yapmak. 7 HOkOmetln haznedariık görevlnl yapmak. tlr. Ekonomide yari «50 Mtrktı Bonkosımıı Kurtuluv savaşı'ndan aonra yenl TOrklyeCumhurlyetrnln dOçOnduöu konulaıdan blrl de, blr Merkez Benkaaı kurmaktır. Ancak, bunayabancılar kolay olanak tanımamaktadıriar. Lozan Konferaneındaen çetln konulardan blr* de Oamanlı Bankaafnın Merkez Bankaaı nltelJOI "« 1*63 yılından bu yana eflrdOidOOO egemenllktlr. HOkOmet Oemanlı Bankaaı'ndan bu hakkınaiınmaaını latemekte Iken, Lozân Konleraneında Boflazlar ve Hatay aorunu OlçOaOnde ve belkl de bundan daha çok Oemanlı Bankaaı'nın imtlyazT Ozerlnde dunılmu«tur. Lozen'da aelında Ikl taraf da kendl ölçOaunde "olumlu" aonuç almıgtır. BatıdOnyaaı yaptiflı baakınm blr OfOnO olaıak Oemanlı Bankaaına verllmlf olan "Imtlyaa"1936yılınadek uzatmıç, ancak TOrfclye Cumhurlyetl'nln de bu yönde yenl blr banka oluşturmaeı llkeal benlmeenmlytl. Ne var kl, bu Iklncî karann uygulamaya aokulmaeı buyOk guçlOkler ve engellerle kar^ılaıtı. Kurtuluş Savaşı*ndan aonra Olkede her yttnden blr gelfyme aafllanırken, özelllkle para deflerinde blr letikrar safllanamamif olmaaı* burtUn da dıçında hükümetln en acir durumlarda blle, para gereginl karşılayamamau, yabancıiann Oa nın gerçeklesmemeal yolunda dıa baakılar buıada da kendlnl göstermlotlr. Gerçi TOrklye dedlfilnl yapmı« Hhankaatnr kurmuttur. Ancak. yabancılar da yabana atılamamış, banka aermayeslnln yOzde 10*U yabanci banka lle Imtlyazjı şlrketlere verilmlştlr. 40yıltoıra Merkez Bankaaı lle llglll olarak blr yaaanın çıfcanlmaaı lae tam 40 yıl aonra gerçekleşmİ9, Merkez Bankaaı yaaaaı ancak 1970 yılında çıkanlabllmlttlr. Merkez Bankaaı'nın kunılu^u da elbette blr yaaa lle gerçeklevml^tlr. Ne var kl, 1970 yaaaaı. yl yönlendlrmekte getlrdlOI yenlllkler «öyle ftzetlenebljlr. 1 Para ve'fcıedl polltlkaeının kalkınma planlan ve yıllık programlara uygun blr blçlmde yOrOtOlmealnl eaOlamak amacıyla, bankanın paravekradl konuaundakl yetkl ve ançlan genişletllmlçtlr. Para kredl polltlkaaının kuramını Devlet Planlama Taşkllatı çlzmekte, Merkez Bankaat uygulamaktadır. 2 Daha önce çealtH yaaa ve karamftmetorte bankaya vertlmlç olan görevler blr araya toplanmıç, "Banka Kradltarinl Tanzlm Komlteernln görev ve yetkllerl bankaya devradltmlştlrı Merkaz Bankaaı'ntn ekonomlde yerl fkl ana nokta lle açıklık kazanmaktadır. Bunlardan blrl Merkez Bankaaı'nın bankalar alateml Içlndekl yertdlr. Dlfloıi lae, hOkOmetln ekonomlk ve mall polltlkaaı lle Merkez Benkaaı lllçklleridlr. Bu Ikl nokta Merkez Bantcaaı'nın lylevlnl tum açıklığı lle ortaya koymaktadır. Mertcez Bankaaı hazineye eçtıAı kıea vadell avanalar ve katma botçell Idaralefe açtıfli kıedllerle tOm kamu kealmlnl denetleme olanaDma aahlptlr. Ancak, kamu keelmlne agtıöı kredllerde karar aahlbl dofirudan hukumetln kandlaldlr. ÖmeOJn, tarımaal OrOnler» uygulanan taban polltlkaaında. bu polltlkanın olufturulmaaında aöz eahlbl hOkOmettlr. TOtOne verilecek taban Nyatı Tekel'e eçılan Merkez Bankaaı kredlal lle gerçekleçmektedlr. Kredl açan Merkez Bankaardır. Ancak. Merkez Bankaaı bufada aadece kredl açan blr mualuk nltellfilnde defllldlr. HOkOmetln bu ekonomlk ve polltlk nltellktekl karannı oluşturmakla görevtldir. Özel kealmdekl banka faallyetlerlnl lae, özel bankalarda tuttuflu dövlz pozleyonlan. toplam kredller Içlndekl yettfalz oranı ve reeekont oranlan lle yönlendlrmektedlr. Toplam kredller Içinde Merkez Bankaarnın kredllerlnln oranı ve mlktan ne ölçode boyflrae, ekonomlde devletln atklnlUlo ölçode yoflunlaçıyor demektlr. 1970 yılında toplam kredl hacmlnde yOzde 32 oranında paya aahlp olan Merkez Bankası kredlleri her yıl oy/nama göstemıekte, blr yıldan dlğerf ne zaman zaman azalmakta, zaman zaman artmaktadır. Bu azalış ya da artıç tumuyle o gunun alyaeal Iktldarlannın tutumuna bafllıdır. I972*de yOzde 28'e Inen Merkez Bankaaı kredlleri^ nln toplam kredl Içlndekl payı, 1974 yılında yOzde 39.5'a çıkmıştır. I97rde lae. yenlden yuzde 36'ya Inmlçtlr. Merkez Bankearnın 20 «ubeaînde 4 bin 500'u kın klşl çalıçmaktadır