Katalog

16 MAYIS 2010 / SAYI 1260 5 Romanları aratmayan bir yaşam Yakın tarihin kadın kahramanlarından biri Halide Edib. Bugüne dek hep tartışıldı, hakkında bir sürü şey söylendi. İpek Çalışlar, “Biyografisine Sığmayan KadınHalide Edib” kitabında bambaşka bir kadını ortaya çıkarıyor. Sadece yaşadığı dönem, siyasi mücadeleleri, romanları, düşünceleriyle değil; bir kadın olarak yaşadıklarıyla da yüzleştiriyor okuru. Seven, acı çeken, intiharın eşiğine gelen ama yılmayan Halide’yi de anlatıyor bize. debiyat ve siyasetle geçmiş bir hayat. Uzlaşmaz bir muhalif. “Biyografisine sığmayan kadın” alt başlığını koyarken gerçekten de romanlara konu olacak bir yaşamın gizli kalmış yönlerini açığa çıkartıyor İpek Çalışlar. Latife’den sonra yakın tarihin bir başka kahramanı Halide Edib’i anlatıyor. Sancılı yıllarda sancılı AYŞE bir yaşam. Kimi zaman intiharın YILDIRIM eşiğine gelse de yılmayan bir kadın. Atatürk’ün yakınında, yeri geldiğinde ona kafa tutan, güçlü bir kadın. Üstelik çok da güzel. Erkeklerin çok eşli olduğu dönemde, kadınların boşanma hakkı bile olmadığı yıllarda kadın hakları için çalışan bir isim. Üstelik çok sevdiği kocası tarafından aldatılan ve belki de bunun için evlilik karşıtı olan bir düşünce insanı. İpek Çalışlar anlatıyor: “Galiba yakını da olan genç bir kız evlenmek üzere sanırım onunla sohbet ederken diyor ki ‘Bir erkekle bir ömür geçmez. Evleneceksen iyi düşün’. Muhtemelen o ilk evliliğinin kötü izleri kalmış. Çünkü evlendiği Salih Zeki’ye Halide Edib çocukları Ali Ayet ve Hasan Zeki ile birlikte. (1924, Münih) Yakışıklı öğrencileri severdi Çalışlar, Halide Edib için “lise mezunu kadın profesör oldu” eleştirilerine de karşı çıkıyor. “Kadın aslında iki senelik bir üniversite mezununa denk bir durumda, bir de yurtdışında bir sürü üniversitede ders vermiş. Zaten böyle bir tartışma hiçbir erkek için yapılmıyor bir tek Halide için yapılıyor. Oysa erkekler de aynı durumda, yok ki o zaman öyle mükemmel eğitimler. Ondan iyi kim kuracaktı filolojiyi, çok da güzel kurmuş, en iyi hocaların gelmesine ön ayak olmuş, paralamış kendisini. Çok güzel bir huyu da kendisi kürsüde oturmazmış, hep öğrencilerle aynı sırada olurmuş. Ama aksiliği varmış, yakışıklı öğrencileri de çok severmiş. Yakışıklı bir öğrenci soruya tam cevap veremese bile ‘Ee düşünüyor herhalde çocuk’ dermiş.” G E çok âşık, tapıyor. Ben onun fikrinin esiri oldum, diyor. Salih Zeki ikili bir ruh hali içinde. Bir taraftan Halide'yi kadın olarak eziyor, başka kadınlarla aldatıyor ama öbür taraftan da onun yazı yazmasını teşvik ediyor, mesela İngiltere'den gelen davet üzerine ‘Muhakkak git, ben çocuklara bakarım, gözün arkada kalmasın’ diyor. Küçümsediği tarafları var Halide'nin, onun gençliğiyle hayata karşı cehaletiyle eğleniyor bir taraftan, ama öbür taraftan da belli ki en taktir ettiği talebesi.” Büyük bir aşkla bağlanmıştı Salih Zeki’ye öyle ki birlikte ölüp, birlikte gömülmek için yemin etmişlerdi ama kısa bir süre sonra Salih Zeki, Halide’yi aldatmakla kalmayıp aralarındaki yaş farkını vurgulayan acı sözler söylüyordu. Sık sık tartışmaya başlamışlardı. ‘Zavallı küçük kız’, ‘akılsız küçük kız’... Peki bu yaş farkına rağmen evliliklerine karşı çıkan olmamış mıydı? “Halide’nin babası Mehmet Edib Bey karşı çıkmıştı” diyor İpek Çalışlar. “Belli ki Salih Zeki Bey babanın arkadaşı, onun yaşıtı, onun kuşağından birisi, onu matematik hocası olarak getirmesinden belli. Kızına çok uygun olmadığı konusunda bir endişesi var. Zaten şunu da kestiremiyoruz; mesela Halide Mısır’a sürgüne giderken uğurlayanlardan birisi Salih Zeki miydi değil miydi? Orası belirsiz... Halide’ye ne kadar şefkat gösterdi belli değil.” Evet, pek de şefkatli davranmadığı açık aslında. Halide’nin Mısır’da ve Londra’da parası bittiğindeki ruh hali de ortada. Londra’da Bertrand Russell’lerin evinde misafir olarak kaldığında o kadar zor duruma düşüyor ki kendi kendine diyor ki “Bugün de İstanbul'dan param gelmezse intihar edeceğim”. Neyse ki o gün parası geliyor İstanbul’dan. Bu da yetmemiş Halide’nin beş altı ay İstanbul’dan uzaklaşmasından yararlanan Salih Zeki başka bir ilişkiye girmiş. Bu ilişkiyi de çok acı bir şekilde öğreniyor Halide. O sıralarda Galatasaray Lisesi’nin müdürü olan Salih Zeki’nin yanına okula gidiyor. Başında çarşafı var ama yüzü açık. Kapıcıya “Salih Zeki Bey’e geldim” deyince “Hanım, sen az önce gelmedin mi?” yanıtını alıyor. Anlıyor ki içerde başka bir kadın var. İşte Halide’yi Salih Zeki’den boşanmaya götüren bu olay daha sonra onu yeniden intihar eşiğine getiriyor. Kadının boşanma hakkı olmadığı bir dönemde önce Salih Zeki’yi boşanmaya ikna ediyor ama sonra etrafında sürekli eski kocasının ilişkilerinden bahseden insanlar ve iki çocuğu ile yaşam mücadelesi onu yeni bir buhranın eşiğine getiriyor. “O sırada daha sonra milletvekili olacak öğretmen kadın Nakiye Hanım’ın evinde” diyor Çalışlar, “gidip geliyor öteki dünya ile bu dünya arasında. Oturup bütün gün pencereden bakıyor. Sonra bir gün birden bire yaşamaya karar veriyor ve toparlıyor kendisini. İşlerine geri dönüyor.” Peki sonra Salih Zeki’yle bir daha karşılaşmıyor mu? “Karşılaşmadığı anlaşılıyor” diyor Çalışlar ama kimi zaman yoldan geçen birisini ona benzettiği de oluyor. O çok sevdiği ve onun yüzünden çok acı çektiği adama küs ve kırgın yaşıyor Halide Edib. Onun ölümünü de cephede gazeteden öğreniyor. La Paix’de akıl hastanesinde ölüyor Salih Zeki. Siyasi yönünü edebiyat yönünden ağır bulduğunu anlatıyor İpek Çalışlar, Halide Edib ise özellikle yurtdışında kendisini konuşturmak isteyenlere hep “Ben bir romancıyım, benim işim politika değil” cevabını vermiş. “Türkiye’nin iç meselelerine oralardan karışmak istemiyor, biraz daha çekinik duruyor” diyor Çalışlar, “Ama Türkiye’ye 1939 yılında döndüğünde gazeteler onu anlatmak için “Büyük mütefekkir aramızda” başlığını atıyorlar. Yani onun bir düşünür olduğunu toplum biliyor. Ve bir şekilde itibarı iade edilmiş bir konumda, güzel haberler çıkıyor hakkında.” G Milletvekili olabilirdi, hata yaptı A İpek Çalışlar raştırmasını yaparken çok şaşırdığı şeyler olmuş İpek Çalışlar’ın peki hiç öfkelenmedi mi Halide Edib’e. “Çok da olmadı” diyor ama Halide’nin de kendisinin de canını sıkan bir olaydan söz ediyor. “1919 yılında karambol içinde bir seçim yapılıyor, Halide’nin adını da listelere yazıyorlar aday olarak ve çok oy alıyor. Diyor ki eğer gidip Ayan Meclisi’nden bir yorum isteseydim ben de milletvekili olacaktım ama istemedim bunu. Keşke isteseymiş. Bir hata yapmış. Çünkü o zaman Ankara’ya Halide bir romancı değil aynı zamanda mebus olarak gidecekti bu da çok şey fark ettirecekti. O zaman Ayan Meclisi’nden yorum çıkmış olsaydı bizim siyasetle kavgamız o vakitten ciddi olarak bir çözüm bulmuş olacaktı.” O dönem milletvekili olmasa da aktif siyasetin içinde aslında Halide Edib. Terakkiperver Fırka’ya öncülük ediyor, akıl veriyor. Onun üzerine eleştiri bombardımanına tutuluyor. Rauf Orbay’ın anılarından anlatıyor Çalışlar: “Rauf Orbay ki bu partinin önde gelen isimlerinden biri, açıktan diyor ki ‘Bu partinin isim annesi Halide Edip’tir. Partinin programına da çok önem vermiştir, bizim için bütün Avrupa partilerinin programlarını bir araya getirip tüzük ve programı hazırlamada çok yardımcı olmuştur.’ Ee şimdi diyorsun ki bu ne perhiz, bu ne lahana turşusu. Çünkü kadınların siyaset hakkı yok, Halide Edip bununla niye uğraşmış? Ama Halide Edip, Türkiye’de bir ikinci bir parti kurulmasına çok sıcak bakmış ve bununla çok içten uğraşmış. Programlara baktığında değişik maddelerde ondan izler görebiliyorsun. Fakat kadınlar için özel hiç bir şey yok programda. Muhtemelen örnek aldığı programlarda kadınlarla ilgili hiçbir şey olmadığı için onun da aklına gelmedi. Ya da başkalarından bekledi kadınlarla ilgili bir şey konmasını. Belki de küstü yani ona böyle bir teklif yapılmadığı için, programı hazırladı bıraktı onlara. Yoksa içlerinde en politik olan en çok siyaset yapmak isteyen Halide Edip ama Terakkiperver Fırka’nın resmi yönetiminde maalesef o yok.” G C M Y B C MY B