Katalog

! ŞUBAT 2004 / SAYI933 KAPAK 15 ıryer Jzakdoğu'da 300 bin Tuva. 3rhun Türkçesi konuşuyor, >amanizme inanıyor, kadınlara mem veriyor, çocukları baş tacı 'apıyorlar. Antropolog Ebrar Vkıncı Tuvaları araştırıyor... terat jünçıkan f • Baştarafi 1 sayfada Möndör şaman değil ama... Benim problemim de buydu. Şamanları diğer insanlardan ayırt eden özellik ne? Çünkü biliyoruz ki, soydan soya geçse de, sadece biri şaman oluyor. Bazı Şaman geleneklerinde soy gerekliliği de yok. Başka hangi özellik bir insanı Şaman yapıyor? Hastalık. Bu hastalığı çok çeşitli şekillerde tarif ediyorlar, aklını kaybedebiliyoıv çok zayıflıyor, kendini bilmiyor, hafızasını yitiriyor... Üç ay ya da daha uzun süre böyle kalabiliyor... Bu hastalık halini bildiğimiz psikiyatrik tanımlarla, psikosomatik hastalıklarla açıklayamıyor muyuz ? Antropolojideböylebiryaklaşımdoğru değildir, Ama bir dönem bunu yapmaya çahştılar. Daha çok Sovyet etnograflar "bu insanlar bir tür psikotik", dediler. Ama bu insanların da kategorilerinde akıl hastası normalinsandiyetanımlarvar. Şaman hastaüğı akıl hastalığı kategorisinde değil. Zaten Şaman'ın bu hastalığı geçici, Şaman olabilmesi için iyileşmesi gerekiyor. Eğer iyileşmeyip de hafif güçlerle kalırsa ona dalgak haml, yani arada kalmış Şaman diye bir terim kullanıyorlar. Bir insan o hastalıktan nasıl çıkıyor ki, onun bir Şaman olduğu düşünülüyor? Birtakım belirtiler gösterdikleri söyleniyor, mesela kendilerine elbise dikiyor, doğaçlama şarkılarla ruhlara övgüdebulunuyorlar. BayanOlgey'debiri 19 (isminigizliyor), diğeri 28 (Kalbı) yaşında iki Şaman vardı, çocuklukları Sovyet döneminde geçmiş ve yasak olduğu için hiç Şaman ve ayin görmemişler, ama ikisi de kendi elbiselerini dikmişler, şarkılarını söylemişler... Şamanlığıngenelde"yaradılış"olduğunainanılıyor, ancak onlara bir üstünlük atfedilmiyor, ama konumlanndan dolâyı saygı görüyorlartabii. Neden başkalan değil de Kalbı? " Kemiği temiz insan" diye bir ifade kullanıyorlar, bu, hastalık için o seçildi ve iyileşti, çünkü kemiği temiz insandı, demek. Ruhun o kişiye gitmesi kemiğinin temiz olduğunu gösteriyor. Dışardan totolojik olarak görülüyor, ama onlar için gerçeklikbu. tki Şaman kadın arasında rekabet var mı? tsminigizleyen Şaman Tuva'nınbaşkenti Kızıl'a gidip geldiği için biraz daha fazla itibarı var. Şamanın ayrıcalıkları neler? Popülist anlamda bir mistisizm taşımıyorlar, daha çok pragmatik işlevleri var. Bir kriz anında onlara başvuruluyor. Bir şaman herkes nasıl yaşıyorsa öyle yaşıyor, ama sanırım daha önceleri daha saygın görülüyorlarmış. O zaman giysileri de çok görkemliymiş, kartal tüylerinden başlıklar takarlarmış... Kriz zamanları neler? Bir eşyası kaybolan, hayvanlan ya da ken disi hastalanan Şaman'a gidiyor. Şunu da vurgulamalıyım ki, hem doktora hem de Şaman'agidiyorlar.özellikleyaşhlar bir Şaman 'a gittikleri zaman kendilerini daha iyi hissediyorlar... Siz deneme gereği duydunuz mu? Bir iki kere denedim. Bir keresinde gerçekten hastalanmıştım, ben gitmedim, o hastayım diye ziyaretime geldi ve bana ardıç verdi. Bunu kaynatacaksın, suyunu içeceksindedi. Üzerimdekötügözolduğunu söyledi, ardıçı çevremeserpiştirmemiistedi.bendeyaptım. Şamanın özel bir mekânı var mı ? Kendi evinde yaşıyor. Diğer insanlardan farkh olarak Şamanların evlerinde kutsal nesneleri var. Atalardan kendilerine kaldıklarını düşündükleri ruhlara "dös" diyorlar. Bu ruhları totem diyebileceğimiz nesnelerle simgeleştiriyor, onları her gün süt, çay gibi yiyeceklerle besliyorlar. Nasıl ibadet ediyorlar? Sabahları ateşi yakarken, ilk çayı hazırlarken yaşlı kadınlar evlerinin önünde duran sunakta tütsü, ardıçyakıyorlar, dokuz gözlü ahşap bir kaşıkları var, onunla güneşe süt saçıyorlar. Çünkü," Güneş bizim annemiz" diyorlar. Ateşin de onlarda güçlü bir yerı var. Ona bir tür şükran bildiriyorlar. Giineşe anne dediklerine göre Tuvalarda kadının bir hâkimiyeti olmalı... Tuvalarda kadının daha fazla alanı var. Zaten Tuva mitolojisinde güneş anne, baba ay... Çünkü baba ava gittiği için daha az görülüyor, oysa anne her gün doğuyor ve evin ocağmıyakıyor... Bu çalışma size ne öğretti? Birkaç kelime ile söylemek zor. Yalın gibi görülen yaşamın içinde ne kadar derin bilgi, ne kadar çok detay olduğunu keşfettim. Biz her şeyi evrensel bilgilerle öğrenmeye çalışıyoruz ya, halbuki orada yaşamla iç içe olmanın ve sürekli zor bir iklimde mücadele etmenin getirdiği bir bilgi var. Bunu en küçük çocuğu da biliyor, en yaşlısı da. Bu benim için önemli bir öğreti idi. Giderlerinizi nasıl karşıladınız? Türk Tarih Kurumu ve Kodak sponsorluğumu üsdendi.* Türkçe konuşanlar • • Beni Moğolistan'da en çok şaşırtan çadırda yaşayan, hayvancılıkla geçinen insanlar oldu. Benim aldığım kültüre çok uzaktılar ama çok da tanıdıktılar. Aynca, Kazakçada kelimeler ve sayılar Türkçeyle aynı. Bu karşmızdaki insanlarda olumlu bir etki yaratıyor, mesela alışveriş yaparken şaşırıyorlar, bizim dilimizi konuşuyor diye düşünüyorlar... Beni şaşırtan konulardan bıri de, Türkçe bilen çok insan olması. Fethullah Gülen'in okullarında Türkçe de öğretiliyor. Kazaklar para toplayıp çocuklarını bu okullara ve Kuran kurslarına gönderiyorlar. Aynca Türkiye'de okuyan çok sayıda Kazak öğrenci de var... }} Şaman Ham Kalbı Enkhtüya (ortada) arkadaşlarıyla birlikte... Fotoğrafiar: Ebrar Akıncı ıntropolog ibrar Akıncı, amanizmi iğer dinlerle arşılaştırmak ;in Tuvaların aşamlannı raşönyor... Şirketlerin gözü petrolde... Bayan Olgey'in niifus ve ekonomik yapısı nasıl? Ebrar Akıncı: Bayan OlgeyAymağı 14 bölge ve 84 küçük birimden oluşuyor, nüfusu ise yaklaşık 92 bin. Bu nüfusun yüzde 80'i Kazak, kalanı Tuva, Urianhay, Dörvöd... Hayvancılıkla geçinen bir toplum, bu yüzden yazları yaylalarda geçiriyorlar. Kışları, genellikle dağ eteklerinde, bag adı verilen birkaç, bazen bir haneli yerleşim yerlerinde yaşıyorlar. Baglar kendi içindebağımsız mı? Evet, bir sağlık memuru ya da öğretmen, bagın yöneticisi, bir anlamda muhtarı oluyor. Moğolistan, Türkiye'nın iki katıkadar yüzölçümüne sahip. *§td Nüfusu ise yaklaşık iki buçuk ^"n milyon. Çoğu hayvancılıkla *' ',% geçinen bu insanlar dağınık yaşıyorlar, bazen kilometrelerce gidiyor, sadece bir çobanla karşılaşıyorsunuz... Bu gelir düzeyine nasıl yansıyor? Orada yoksulluk ve varlıklı olma kategorilerı çok değişik. Bir insanm evinde eti, süt ürünleri bolsa varlıklı sayılıyor. Arazi verimli mi, zengin maden yatakları var mı? Sadece belli bölgelerde sebze ve tahıl yetişiyor. Bakırda dünyanın dördüncü zengin yataklarına sahipler. Diğer madenlerin ve petrol potansiyelinin de yüksek olduğu söyleniyor. Çokuluslu şirketler bu potansiyelin peşindemi? Yabancı yatırımlar giderek artıyor. Aynca, çok fazla misyoner grubu var. Amerika kökenli organizasyonlara bağlı gönüllüler küçük yerleşimlerde dahi îngilizce öğretiyor, yerlerine bırakmak üzere îngilizce öğretmeni eğitiyorlar. tklim? Kış kategorileri de bizden farklı. Eylül'de kar yağıyor ama onlar kasıma kadar güz diyorlar. Ayları da rakamla anlatıyorlar, 1. ay,2. ay gibi... 11. aydan sonra hava sıcaklığı eksi 20'nin altına düşüyor, eksi 45'e kadar iniyor... Siz eksi kaçı gördünüz? 30, 35 'i gördüm, üstelik geçen seneler kadar soğuk olmadığını söylüyorlardı... Nasıl korundunuz ? Gitmeden vejetaryen gibiydim. Orada et yemeyi öğrendim, özellikle yağh et yediğinizde üşümüyorsunuz. Alkol kullanımı nasıl ? Oldukça yaygın, sosyalizmden kalma bir alışkanlık olduğunu söylüyor, kötü votkalar içiyorlar. Kadınlar da içiyor ama erkekler kadar değil. Aynca, pazar ekonomisine açıldıktan sonra birçoğu işsiz kalmış ve alkol tüketimi artmış. Moğolistan'da soğuktan korunmanın en etkili yolu yağlı et yemek... Pazar ekonomisi sosyalist sistemî Sinema, müzik, televizyon... aratıyormu? Merkez ilçe gibi olan yerlerde elektrik Moğolistan'da hâlâ sosyalist sistemin var. Amayazın insanlar yaylalarda yaşaetkisıni görebilirsiniz. Benim kaldığım dıklan için elektrik de olmuyor. Televizbölgede Çin'le sınır ticareti ve özellikle yon da kış eğlencesi, ama renkli televizbavul ticareti yaygın. PazardaÇin'in çok yon çok az... Üç kanal çekiyor Rus, Mobelirgin bir hâkimiyeti var, Rusya'dan da ğol ve Kazakistan. Kazakistan televizyogıda malları geliyor. Son dönemlerde nunda "Deli Yürek" dizisi oynuyordu, Doğa sporlarına, kültürel turizme ilgı . "AsavCürek" adıyla ve oldukça ilgi göduyanlar turizmi hareketlendiriyor. rüyordu.. .Çok gelişmiş bir müzik geleDağcdık, rafting ve avcılık için gelenler nekleri var, bir kere bütün Moğolistan var. Özellikle Kazakların kartalla avlançok güzel şarkı söylüyor. Toy dedikleri, ma gelenekleri meşhur. Florida'dan kar bir araya geldikleri içkili toplantılarda talla ava çıkmak çıkmak için birkaç gün önce güzel dileklerde bulunuyor, arkalüğüne gelen insanlara rasdadım. sından topluca şarkılar söylüyorlar.# Ikıncı "uvaların ocuklara birer nücevher .özüyle laktığını, ilenin kralının ocuklar ılduğunu öylüyor...