Katalog

SOSYAL BİLİMLER ARAŞTIRMASI ÖDÜLÜ: MUSTAFA AKTAR / ‘RASATHANE İLE BİLİMDE YÜZ ELLİ YIL’ ‘Rasathaneler tabuların kırıldığı yerler!’ Mustafa Aktar, 20 yapıtın değerlendirildiği, Seçici Kurulu Prof. Dr. Ahmet Mumcu, Dr. Alev Coşkun, Prof. Dr. Emre Kongar, Prof. Dr. Örsan Kunter Öymen, Prof. Dr. Barış Doster, Prof. Dr. Şaduman Halıcı ve Osman Selim Kocahanoğlu’ndan oluşan Yunus Nadi Sosyal Bilimler Araştırması ödülünü Rasathane ile Bilimde Yüz Elli Yıl (Yapı Kredi Yayınları) adlı kitabıyla kazandı. Aktar, “Rasathane’nin sosyal dokusu, düşünce dünyamızın son 150 yılının, hatta neredeyse Tanzimat-Meşrutiyet-Cumhuriyet ile yaşanan toplumsal dönüşümünün birebir şeması gibi” dedi. PROF. DR. MUSTAFA AKTAR Prof. Dr. Mustafa Aktar, Boğaziçi Üniversitesi akademi üyesidir. Lise öğrenimini Saint Joseph Lisesi’nde, üniversite eğitimini elektronik mühendisliği dalında, lisanstan doktoraya sırasıyla Manchester Üniversitesi, Imperial College ve Boğaziçi Üniversite’sinde tamamladı. TÜBİTAK Temel Bilimler Enstitüsü’nde yer bilimleri alanında araştırmacı olarak çalıştı. 1996 yılında Boğaziçi Üniversitesi’ne profesör olarak geri döndü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü’nün lisansüstü programında dersler verdi. 2004 yılında Ulusal Deprem Konseyi’ne üye seçildi. Bilim tarihine olan ilgisi ise rasathanede yıllarca birikmiş olan eski gözlem aletleri ile başladı. Aletlerle başlayan kişisel merakı onu rasathane tarihine de yöneltti. Özellikle kurumun bilimsel geçmişine yönelik araştırmalar yaptı. likle de fizik matematiğe tut- ÇAĞDAŞ BAYRAKTAR kuyla bağlı olmalarıydı. Bu cagdas.bayraktar@cumhuriyet.com.tr kişilikler konusu elbette çok ilgimi çekti ve önceden plan- n Sizi böylesi özgün bir alanda bir ince- lanmamış da olsa oldukça ge- leme kaleme almaya yönlendiren ne oldu? niş bir yer ayırdım. Boğaziçi Üniversitesi’nin bir öğretim n “Rasathanelerin bilim- üyesi olarak Rasathane’de yıllarca görev sel gelişimdeki rolünü anla- yaptım. Her yanı tarih fışkıran böyle bir ku- tır mısınız?” rumu daha yakından tanımak benim için Ortaçağ sonlarında ra- doğal bir refleks oldu. Diğer yandan, rasat- sathaneler tabuların kırıl- hanenin bilim tarihimiz açısından önemini dığı yerler oldu. Bu açı- de vurgulamak isterim. dan bazen bir prestij kuru- Bir kamu kurumu olarak eğitim, üretim, rak nitelenebilir? mu, bazen da şeytanın evi olarak görüldü. altyapı gibi klasik kamu hizmetlerinin dı- Kitabın katkısını farklı birkaç düzlemde ele almak gere- Galileo’nun hikâyelerini hepimiz biliriz. şında kalmasına rağmen, sadece bilim ya- kir. Her şeyden önce kitap tarih metodolojisi içinde yazıl- Osmanlı Devleti’nde de yerle bir edilmiş parak 150 yıl varlığını sürdürebilmiş olması mıştır. Bu yönüyle bilim tarihi araştırmaları için bir kay- rasathane olayları vardır. bana çok ilginç geldi. Rasathane bu yönüy- nak oluşturacaktır. Ayrıca Rasathane özelinde bakıldığın- Rasathanelerin bilimsel katkı açısından zirve yaptığı le belki de Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devreden ve sadece da, önceden bilinmeyen ve ilk defa burada ortaya çıkarıl- dönem ise 18 ve 19. yüzyıllardır. Bu dönemin rasathane- bilime odaklı kalmayı becerebilen tek kuruluş olabilir. mış çok sayıda bilgi ve belgeler de yer almaktadır. Bilim leri yer ve uzay araştırmaları arasında hiçbir ayrım yapıl- tarihi dışında kalan okur için ise kitabın doğa bilimlerini ‘DÜŞÜNCE DÜNYAMIZIN VE maz, hatta birinin diğeri ile ilişkili olduğunu düşünürdü. neredeyse öykü kitabı diliyle anlatan bir yönü vardır. TOPLUMSAL DÖNÜŞÜMÜN ŞEMASI’ Örneğin yerdeki depremler veya iklim değişimleri, uzaydaki Bu yanıyla popüler bilim kitaplarında olduğu gibi bilim n “Bu kitabı yazmaya başladığınızdaki düşüncelerle güneş lekeleri veya ay tutulmaları ile açıklanmaya çalışılırdı. dünyasının sorularını, işleyişini, yaşanan tartışmaları an- araştırmalarınız sonucunda vardığınız noktayı kıyaslar- 20. yüzyılda ise gözlem teknolojisi tamamen değişti ve latır. En son ve en önem verdiğim mesaj ise tarihimizde sanız neler söylersiniz?” rasathanelerin de rolü değişti. Örneğin Güneş’i gözlemek Aydınlanma dönemi olarak adlandırdığımız sürecin, ger- Çalışmanın başı ile sonu arasındaki en büyük değişim için önce dağların zirvelerine teleskoplar taşındı, sonra da çekte bir kurum düzeyinde, hatta bireysel düzeyde nasıl kitabın ana ekseninde yaşandı. Başta bilimsel çalışmaların bu işi uzaydaki uydular üstlendi. yaşandığı ile ilgilidir. Burada bilimin düşünce dünyamız- türlerine ve niteliklerine odaklanacağımı düşünmüştüm. Günümüzde rasathaneler artık gözlemlerin yapıldığı bir da ön plana çıkışının bir hikâyesi anlatılmıştır. Ancak bu sonradan değişti. Bilimsel araştırmalara ek ola- mekân değildir. Gözlem aletleri yerkabuğunun kilometreler- rak, araştırıcıların kimlikleri, aidiyetleri de ön plana çıktı. ce derinliğinden, Mars’a kadar geniş bir alana dağılmıştır. ‘ÖZELLİKLE CUMHURİYET DÖNEMİNDE Rasathane’nin sosyal dokusu, düşünce dünyamızın son 150 BİLİMİN SAYGINLIĞI KONUSUNDA yılının, hatta neredeyse Tanzimat-Meşrutiyet-Cumhuriyet ile DANIŞMAN KURUM ROLÜ BÜYÜK ADIMLAR ATILMIŞTIR!’ yaşanan toplumsal dönüşümünün birebir bir şeması gibiydi. Ancak bu binlerce noktada toplanan veriler yine rasatha- Bu süreçte yer alan aktörlerin katkısı ve özellikle kendi Rasathane’nin ilk sakinleri yaşam şekli açısından nelere aktarılmaya devam etmektedir. Veriler bu kurum- Osmanlı’nın Batı’ya en yakın kesimindendi. Bunlar ara- bireysel tutkularıyla çok önemli bir rol oynamıştır. Yani larda derlenir, ilk işlemler burada yapılır ve neredeyse sa- aydınlanma sadece devletin karar vererek başlattığı bir sü- sında zengin Rum armatörlerinin iyi eğitim görmüş çocuk- niyeler içinde tüm bilim dünyasının kullanımına sunulur. larını ve Levantenleri görmek mümkün. Rasathane’nin ikin- reç olmanın çok ötesinde, toplumun iç mekanizmalarıyla Bu arada deprem, manyetik fırtına gibi doğal afetleri, ci kuşağı, Osmanlı Devleti’nin teknokrat yetiştirmek üzere içten içe yaşamaya başladığı bir kültürel değişimdir. ölçerek biçerek topluma ve ilgili kurumlara iletmek işini Batı’ya gönderdiği genç aydınlardan oluştu. de rasathaneler üstlenir. Bugünün rasathaneleri, bu deva- Devletin katkısı doğal olarak bu süreci hızlandırmıştır. Üçüncü kuşakta ise tamamen yerel okullarda, hatta Meşrutiyet ve özellikle Cumhuriyet döneminde, Rasatha- sa veri akışında kalite kontrolü yapan, ilk değerlendirme- medreselerde yetişmiş, ama sonradan modern bilime yö- leri üstlenen en yetkin bilim insanlarının yer aldığı bir da- ne ön plana çıkarılmış ve bilimin toplumsal saygınlığı ko- nelmiş olağanüstü yetenekli Anadolu çocukları yer aldı. nışman kurum rolünü üstlenir. nusunda büyük adımlar atılmıştır. Kitapta vermek istedi- Bunların hepsinin ortak noktası ise bilime, doğaya ve özel- n Bu çalışma, okura ve literatüre nasıl bir katkı ola- ğim en önemli mesajlardan birisi de işte budur. n 8 3 Kasım 2022