Katalog

HİLMİ ZİYA ÜLKEN’DEN ‘ANADOLU HAYALİ’ VE ‘ANADOLU KÖKLERİNİ ARAYIŞ’ Anadolu’ya felsefeyle bakmak! Üretkenliğiyle dikkati çeken yetkin felsefecilerimiz arasında ilk sıralarda yer alan Hilmi Ziya Ülken’in daha önce yayımlanmamış metinlerini içeren iki kitabı daha yayımlandı: Anadolu Hayali ve Anadolu Köklerini Arayış. Felsefeci Ali Utku’nun yayıma hazırladığı kitaplar, 1920’lerin başında yazılmaları bakımından hem Ülken’in düşünce serüvenine tanıklık etme hem de zamanının sorunlarını felsefece işlemesi bakımından oldukça önemli. MUSTAFA GÜNAY “Hissetmeyen bir adamın inanmasından bir şey çıkmaz. Yok, eğer Anadolulu ise esasen onu iknaya çalışmak lüzumsuzdur. Hissiyatını harekete getirmek kâfidir.” Hilmi Ziya Ülken HİLMİ ZİYA ÜLKEN’İN DÜŞÜNCE SERÜVENİ Hilmi Ziya Ülken, gerek eğitim gerek araştırma bakımından ortaya koyduğu katkı ve birikimlerle sorumluluk duygusu ve bilinci güçlü bir düşünür ve aydın kimliğinin örneğidir. Eğitimden bilime, ahlaktan ontolojiye kadar felsefenin çeşitli disiplinleri ve sorunları, onun düşünme sürecinin başlıca evreleri ya da parçaları olarak karşımıza çıkar. Ülken’in daha önce yayımlanmamış metinlerini içeren iki kitabı daha yayımlandı: Anadolu Hayali ve Anadolu Köklerini Arayış. Anadolu Hayali (19181921) kitabında şu metinler yer alıyor: Feryat, Dağınık Parçalar, Anadolulunun Bugünkü Vazifeleri, Anadolu’nun Hakiki Merkezi. Anadolu Köklerini Arayış kitabında ise şu edebi eserleri bulunuyor: Tahir ile Zühre, Siyâvuş veya Hayalperest, Dibâçei Mesnevi. TÜRK TARİHİNE VE KÜLTÜRÜNE BAKIŞI Felsefeci Ali Utku’nun yayıma hazırladığı kitaplar, 1920’lerin başında yazılmaları bakımından hem Ülken’in düşünce serüvenine tanıklık etme hem de zamanının sorunlarını felsefece işlemesi bakımından oldukça önemlidir. Genç bir düşünür olarak Ülken’in bu metinleri felsefe alanında ilerleyen zamanlarda ele alacağı sorunların ve felsefeci kimliğinin de belirmeye başladığı metinler, olarak Türk düşünce tarihiyle ilgili araştırmacıların da ilgisini çekecektir. Ülken’in mütareke günlerinde kaleme aldığı metinlerde, yaşadığı tarihsel zamanların izleri kadar onun güncellik içinden tarihe bakışı da yer almaktadır. Türk tarihine ve kültürüne geniş bir bakış açısıyla yönelen Ülken, Batılı düşünce akımlarıyla arasına mesafe koyarken özgün ve özgür bir düşünme yolunda ilerleyen bir düşünür kimliğinin de niteliklerini ortaya koyar. Ülken yalnızca Batı kökenli felsefelere değil aynı zamanda yaşadığı dönemin düşünce akımlarına ve ideolojilerine de eleştirel bir tavır takınarak kendi yolundan gitmeyi tercih eder. Bu bağlamda onun İstanbul’un merkezde olduğu Osmanlı ile Anadolu arasında yaptığı ayrımlar dikkat çeker. KURUCU METİNLERİ Tarihi ve kültürü bakımından Anadolu’yu düşüncesinin temeline yerleştiren Ülken, nelerin yapılması gerektiği konusunda hem kendine hem düşünce insanlarına bir görevler listesi de ortaya koyar. Bu noktada, Anadolu’nun tarihsel ve kültürel mirasına dayanarak bir gelecek arayışı ve idealler peşinde olduğunu da gösterir. Ali Utku, Ülken’in Anadolucu düşüncenin kurucu metinleri hakkında şunları söyler: “Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi kitabında olduğu gibi önceki ve sonraki metinlerinde de Hilmi Ziya, Anadoluculuk hareketinden memleketçilik bağlamında bahseder. Anadolu belirli, lokal bir coğrafi, tarihsel, kültürel ve siyasi gerçekliği adlandırdığı için daha evrensel bir düşünce formunu ifade edecek Memleketçilik adlandırmasını tercih eder. Bu anlamda Memleketçi düşünce formunun, ‘muayyen bir vatan gerçekliği’ olan Anadolu’dan hareket eden biçimi olarak Anadoluculuğu görebiliriz.” Anadolu’nun kültür mirası içinde özellikle destanların önemine dikkat çeken Ülken, bu anlatıların bir milletin varlığının kurucu unsurlarının başında geldiğini söyler: “Milletin vicdanında asırlık buhranlar yapan öyle derin ve anlatılmaz vakalar vardır ki, bunu bir destan parçası kadar belagatle hiçbir şey ifade edemez. (…) Destan bir aynadır. İnsan orada ancak kendi ruhiyetini görür.” (Ülken 2020: 185) Bu noktada Ülken şehirli insan için destanların anlamsız ve boş görünebileceğine de dikkat çeker. NASREDDİN HOCA, BATTAL GAZİ, KÖROĞLU Ülken’e göre, Anadolu’nun “çok derin bir mazisi ve alnında çizgiler bırakan ne kıymetli tecrübeleri” vardır. “Yalnız icap eder ki, o mazi kurcalansın ve o tecrübeler Anadolu’nun dinç çocuklarına gösterilebilsin.” (s. 187) Bu bağlamda Ülken, tarihselkültürel gerçekliğimizin kurucu kişilikleri arasında Nasreddin Hoca, Battal Gazi ve Köroğlu’nu anımsatarak, bu üç adamı, “Anadolu ruhunun hakiki numuneleri” olarak değerlendirir. (s. 179180) Utku’nun gün ışığına çıkardığı Ülken’in bu metinleri, onun ifadesiyle, “karanlık mütareke günlerinde, Osmanlı’nın yıkılışının çatırtıları arasında Anadolu’da doğacak yeni kültür güneşinin hayalini kurduğu, tarihsel belge niteliğindeki metinler”dir. CUMHURİYET FELSEFESİ... Anadolu kavramı temelinde Ülken, sorunlardan, gerçeklikten yola çıkan, yolunu geçmişin muhasebesi ve geleceğe dair idealleriyle seçen; her türlü fikrin ve ideolojinin eleştirisini yapan; düşünce alanındaki ve sosyalpolitik alandaki kutuplaşmaları/karşıtlık ve ikilikleri aşmaya yönelen; ele aldığı hemen her konu ve sorunla ilgili olarak sentezler geliştirmeye uğraşan; çok yönlü, ilgi alanı geniş, bakışı kapsamlı bir düşünür olarak dikkat çeker. Ülken, ortaya koyduğu eserleri ve filozof tipi, duruşuyla da Cumhuriyet dönemi felsefesinin kurucu öznelerinden biridir. Tarihsel deneyimler ve kültürel oluşumlar temelinde yeşeren bir düşünce çizgisini sürdüren ve düşünce tarihimizde saygın bir yer edinen Ülken’in ortaya koyduğu zengin felsefi birikimin çözümlenmesi, yorumu ve eleştirel değerlendirilmesi bugün düşünce ve kültür insanlarına düşen bir görev ve sorumluluktur. n Anadolu Hayali (19181921) / Hilmi Ziya Ülken / Yay. Haz.: Ali Utku / Doğu Batı Yay. / 304 s. / 2020. Anadolu Köklerini Arayış / Hilmi Ziya Ülken / Yay. Haz.: Ali Utku / Doğu Batı Yay. / 304 s. / 2020. 8 18 Mart 2021