Katalog

Okur topluluğunun durumu ve eğilimi Dil Devrimi Türkiye’de her türlü düşünce üretiminin gelişmesine olağanüstü katkı yaptı. Dil Devrimi’nin yol açtığı büyük gelişmeyi göstermek bakımından basılan kitap sayılarını karşılaştırmak yararlı olabilir. Basımevinin varlığını sürdürebilmesi için, basılan kitapların satın alınması ve okunması gerekir. Orlin Sabev’in verdiği bilgiye göre, 174748’de İstanbul’da 3’ten fazla kitap sahibinin mesleki durumu şöyledir: Ulema (efendi ve molla unvanlarını taşıyan kişiler): 227; asker ve yönetici: 59; bürokratlar: 14; esnaf 8; mesleği kaydedilmeyen kişiler: 18. Görüleceği üzere, koskoca imparatorluk başkentinde 1748’de çeşitli mesleklerden üçten fazla kitabı olan insan ya da okur sayısının toplamı 316’dır. Ulemada bulunan kitaplar ise, genelde dini içeriklidir. Okur topluluğu henüz çok cılızdır. İbrahim Müteferrika “ölümüne değin bastığı nüshaların ancak yarısından fazlasını” satabilmesi, ilk Osmanlı baskılarının satışının zorluğunu gösterir. Bu, büyük ölçüde din konulu kitapların yazma kopyalarının arandığı Osmanlı kitap piyasasının eğilimiyle bağlantılıdır. Öte yandan, ilk dönemde basma kitaplar, yazmalardan daha pahalı olmasına karşın, daha kitaplar basılmadan satın alındıkları da olmuştur. Bastığı kitapları satamamasından ötürü, Müteferrika yaşamının sonuna doğru “işçilerinin ücretlerini ödeyemeyecek ve ailesinin geçimini da sağlayamayacak ölçüde yoksullaşmıştır.” Bu basım önderi öldüğünde, miras olarak “basılmış birçok kitap” bırakmıştır; ancak varisleri bunları ne yapacaklarını bilememiş ve basımevini tümüyle bırakmıştır. Öte yandan, Naima Tarihi’nin ikinci cildinin sonuna eklenen listede “on iki Müteferrika baskısının toplam cilt âdetinin sayısı 8.200” olarak verilir. 16 sayıya ulaşan Müteferrika baskılarının toplam âdetinin 10.000 ya da 11.000 olduğu varsayılır. Bu basımcının “tereke defterine kayıt edilen sa tılamayan” nüsha sayısıysa 2.981’dir. Bu duruma göre, 1729 1746 yılları arasında Müteferrika baskılarının sadece ‘üçte ikisi’ satılabilmiştir. Kitap fiyatlarının görece yüksekliğinin başlıca nedeni, çoğunlukla Fransa’dan ithal edilen baskı için uygun kâğıttır. Müteferrika, ithal kâğıt bağımlılığından kurtulmak için, 1741’de Yalova Kâğıt Fabrikası’nın açılmasına da öncülük etmiştir. Üç Polonyalı kâğıt ustasının çalıştığı ve üç dört yerliye de kâğıt üretimini öğrettiği bu fabrika, sadece on, on beş yıl işletilebilir. Bu fabrikanın “emini ve divan kâtibi” İbrahim Efendi’dir. obkula@hacettepe.edu.tr BASIMEVİ, UZUN BİR DEVRİMİN BAŞLANGICIDIR İlk basımevi girişiminin başarılı ya da başarısız olmasından çok daha önemli olan, “Osmanlı baskı kültürünün” oluşması doğrultusunda atılan ilk adım ve büyük bir yenilik olmasıdır. Bu yenilikçi girişim, Osmanlı toplumunun kitap basımına ilgisini belirginleştirmiştir. Ayrıca, Türkçenin ortak iletişim ve kitap basım dili olarak gelişmesine duyulan gereksinmeyi artırması bakımından Dil Devrimi’ne ortam hazırlayan uzun bir devrimin başlangıç noktasıdır. Bu uzun devrim İbrahim Müteferrika ile ilgili “Cennetlik İbrahim Efendi” adlı bir oyunu da olan Jale Baysal, uzun yıllar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü Başkanlığı yaptı. sürecinde yerleşik yazı kültürü, bir başka deyişle, el yazması kitap okuma kültürü, giderek artan ölçüde yerini, basılı kitap kültürüne bırakmıştır. Kitap basım kültürünün yerleşmesi sürecinde “Avrupai kitap” sayfa düzenine uygun olan “Grammaire turque” baskısı, Türkçe yazım kurallarının ölçünleşmesine (standartlaşmasına) yapılan önemli bir katkıdır. Bunun yanı sıra, Müteferrika baskılarının tasarımında “Avrupa tarzına yönelik bir gelişme” söz konusudur. Metnin üzerine bir başlık konulması, baskı yeri ve tarihinin belirtilmesi, bunlar arasında sayılabilir. Müteferrika basımevi, dökülen harflerin bilinçli olarak “göze daha hoş gelen ve daha kolay okunan ‘nesih’ yazısına” benzetilmesi, Türkiye’de yazı kültürünün gelişmesine ve estetik nitelik kazanmasın ortam hazırlamıştır. İbrahim Müteferrika’nın ölümünden sonra Osmanlı basımcılığı kesintilere uğramıştır. Kesintiler olmasını da olağan karşılamak gerekir. Örneğin, Orlin Sabev’in Jale Baysal’a dayanan aktarımıyla, 1729 1745 arasında 17 kitap basılmışken, 1746 1782 arasında yalnızca 1 kitap; 1783 1802 arasında 27; 1803 1839 391; 1840 1858 arasında 799; 1859 1875 arasında 1665 kitap olmak üzere, 1729 1875 arasında toplam 2900 kitap basılmıştır. Basılan kitapların çoğunluğu bilim, 10’nu da tarih ile ilgilidir. İstanbul’da 1877 1890 yılları arasında basılan kitapların konularına göre dağılımı şöyledir: İlahiyat hukuk: 266; edebiyat: 588; tarih 124; matematik, coğrafya, ekonomi vs.: 402; gramer, sözlük: 309. Görüleceği gibi, 13 yılda basılan toplam kitap sayısı, 1689’dur. 13 yılı kapsayan söz konusu zaman diliminde yazınsal yapıt sayısı görülür ölçüde yüksektir. Buradan yazın okuyucusu sayısının da yüksek olduğu çıkarımı yapılabilir. Ayrıca, bu sayılar, okur ilgisinin dağılımı bakımından da önemli ipuçları vermektedir. Yazınsal yapıt üretimini destekleyen bir başka önemli etmen, basılan dilbilgisi ve sözlük sayısının azımsanmayacak ölçüde artmış olmasıdır. Türkçenin öne çıkmasını sağlayan bu olgu, Cumhuriyet’in gerçekleştirdiği Dil Devrimi’nin hazırlayıcı öğesi olarak değerlendirilebilir. Basımevinin etkinliğinde kesintiler ortaya çıkmıştır; ancak söz konusu kesintiler, yapılan bu devrimci başlangıcı durduramamıştır; çünkü kitap basımı, eğitimin kitleselleşmesi, okuryazar sayısının artması, Batı ile görüş alışverişinin derinleştirilmesi gibi gelişmelerle ve bunların yarattığı yeni gereksinmeler nedeniyle gelişerek sürmüştür. Dil Devrimi’nin yol açtığı büyük gelişmeyi göstermek bakımından basılan kitap sayılarını karşılaştırmak yararlı olabilir. Osmanlı Devleti’nde basım evinin işletime açıldığı 1729 1875 arasında, bir başka deyişle, 144 yılda toplam 2900 kitap basılmıştır. Buna karşın, sadece 2017’de 60.335 yeni başlık kitap yayımlanmıştır. Kitap üretimine ilişkin bu sayılar, Dil Devrimi’nin Türkiye’de her türlü düşünce üretiminin gelişmesine yaptığı olağanüstü katkının kanıtıdır. n 6 7 Mart 2019