Katalog

AYŞE NİHAL AKBULUT T ürkiyc'dc eleşliri, üzcrinde çok tartışılan bir metin türüdiir. Bir çok kez Türkiyc'dc eleşliri yoktur ya da yetersizdir biçiminde düşünceleı ilcri süı ülmüştüı. Eleşliri üzerindc çok lartışılan bir riir olmasına karşın, bu me tin türii iizcrinc yapılnıış bilimscl araştırma sayısı sınırlıdır. Yapılan araştıııııa ların çoğıı eleştiri metinlerine yazınbilimsel ölçütlerle yaklaşmıştır. Beı ııa Mo ran ("Eleştiri Kuramlan vc Elcştiri"), Tahsin Yücel ("Eleştirinin ABC'si"), Zehıa tpşiıoğlu ("Eleştirinin Fleştiri si"), Asım Bezirci ("Beziıci Biliındcn Yana") ^ibibilinıcilcr ve araştımıacılar eleştiri konıısunda değerli ürünlcr vcrmişlerdir. Yazıtı clcştirilcrini bıı kez fark lı bir yaklaşımla, metindilbilimscl yöntemlc inceleyen bir çalışmayı Canan Şe nöz Ayata "Aluıanca vc Türkçede Mctin Tiirü Olarak Yazın F.leştirisi" adlı ki tabında geıçekleştirnıiştiı. Bıı kitaba bir öğrctmen gözüyle bak tığımda eğitimde ııe büyük bir boşluğu dolduracağını gördüm. Dolayisıyla, eleş tiriyle uğraşan çevreler bir yana eğitim alanında da özellikle yeni yetişeıı genç ler için vazgeçilmcz bir kaynak olabileccğini vıırgulamak isterim. Orneğin, ben çeviıi böİümlerinin ÇAMÇ (Çeviri Amaçlı Mctin Çö/.ümlemcsi) ile çeviri eleştiıisi adJı iki teıııcl dersinde bıı kita bın öğrencilerimin nc çok işine yarayacagını scvinçlc ayrımsadım: Vcrdiği gün cel bilgiler, yaslatıdığı 'I'iirk vc vabancı kaynakların güvenirliği, saygınlığı, ör neklediği araştırnıa yöntcmi, dııru vc tıılumlu anlatımı, özenli dil kııllanımı ile metnin aktatdıklarının yanı sıra, mctnin kendisi dc sağlıklı vc diizgün kıırıılmıış bir mctne örııck oluşüıruyor. Canan Şcnöz Ayata dan "Almanca ve Türkçede Metin Türü Olarak Yazın Eleştirisi" Ornek bir çalışma Yazın, dil, çeviri vb. alanlarda çalışan, ürctcn vc öğrenim görenlcre îşık tutacak bir yapıt Canan Şenöz Ayata'nın incclcmcsi.Yazın, dil, çeviri vb. alanlarda çalışan, üreten ve öğrenim görenlerc ışık tutacak bir yapıt Canan Şenöz Ayata'nın incelcmesi. üzcrindc dıırııl nıuştuı. Araştıı macı, kitabında metin türü ve metin kavramı arasında sıkı bir bağ ol dugıınu, hcrhangi bir mctin türünü incclcycn bir araş tırmada mııtlaka bclli bir mctin tanımındaıı yola çık mak gcrcktiğini belirtmistir. Mctındil bilim alanında zanıanla dilbilimdcki gcli^mclcrc koşııi olarak farklı mctin anla yışları (yapısalcı, i^lcvci, yapısalcıiijlevci) ortaya çıkmıs.tır. Kitap içcrisinde lııı farklı mctin anlayışları (s. 2(324) tanıııl mıs., elcştiri tnctinlcrini çözümlemcılc yapısalcı işjevci metin anlayışına dayanılacağı şöylegerckçclendirilmiştir: "İVlct ni dilsel vc bildirişimscl bir bütün olarak görcn bu bakış açısı, inceleme kotıu su olan metin türünün vapısal ve isjev sel yönünü bctimlemcyi gerektirir; çiin kü metnin yalnı/.ca yapısal yönünıi ele alarak işlcvscl yönünü dıslamak ya da tam tersine mctnin işlevscl özelliklcrinı incelcycrck, yapısal özelliklerini gözar dı etmek eksiklik olur" (s. 37). Bıı bölümde metin kavramıyla birlik te metin türü kavramının dilbilimsel ta nımı üzerinde de dıırulmuştur. Mctin türü üzerinc (çCşitli tanımlar gcliştircn bilimcilcrin görüşleri tanıtılmış ve bütün bıı tanınılardan şu sonuca varılmıştır: "Mctin tıirleri, bir toplumun tarihsel sii rec içinde doğan çesitli bildirişimscl gc reksinimlerini karşılamak üzere olııştu rıılmuş, çesitli sosyokültürd faktörlcr tarafından belirlencn, işlevscl ve yapısal özcllikler taşıyan mctin oluştıırma örnekleridir" (s. 27). Metin türünün dilbilimsel tanımından sonra mctin türü vc kültür ilişkisi ele alınmıştır. Kaplaıı (1966), C.lync (1987), Oldenbıırg (1992), Galtung (1995), Eber (1997) gibi bilimcilcrin, metin tiirlerinin kiiltüı den kültüreönemli farklılıklargöstcrdi ğini kanıtlamaya çalışan araştırmalarına ve Sperbcr'in (1986) metin türlerininrenscl özellikler taşıdığı konıısunda ki diişüncelerine ilişkin bilgiler aktarıltnıştır. Metin türü gelencgini tanıtmak dizgclıbireğitimin herbasamağındaenön celikli gereksinmelerdendir. Dil öğrcni mi, kültür bilimleri, sosyal bilimler, vb. gibi alanlarda çalışan herkesin ergeç ek sikliğini duyacagı bir bilgidir. Yine ken di konuma döncrek metin türü bilgisi nc çeviribilim açısından bakacak oluısam, bıınun oğrcncimizin ilk tanıstığı kavramlardan biıi olduğunu rahatlıkla söylcycbilirim. Çcvirmenin uzmanlığı dediğimiz ilelişim becerisinin cn temel yapı taşını olııştıırur metin türü bilgisi. Kııraınsal altyapının son aşaması olan 3. bölümtle isc, cleştiri metinlerini incc lemctlc kullanılan olçütlcr ycr almaktadır. Araştırmada beııimseneıı yapısalcı işlcvci metin anlayışına ııygun olarak metnin işlevscl özelliklerini incelemevc yönelik mctin dışı olçütlcr (mctnin işfc viyazar okurvayın organı) ile metinin yapısal özclliklcrini ortaya koymaya ça7 10 lışan metin içi olçütlcr (büyük ölçckli yapı, biçcm) kullanılmıştır. Hleştiri me tinleri örnegindc bu olçütlcr şöylc sıralandırılmıştır. Metin dışı ölçürler: Metnin işlevi, eleştirmenin özellikleri, yayın organı veokıır. Mctin içi ölçütler: Büyük ölçekli yapı (eleştiri metinlerinin yapısal ve anlamsal acidan kıırgusu), üst dil/nesne dil kuilanımı, biçenı (eleştirmenin anlatım tııtumu), değerlendirme yaparken kullanılan dilsel ögeler, anlamsal düzlemle ilgili biçemsel öğeler, söz dizimsel düzlemle ilgili yapılar, kullanılan dil. Uygulama bölümü de kuramsal bölüm gibi üç bölümden olıışmaktadır. Bu bölünıde ilk öııce araştırnıa malzcmesi tanıtılmıştır. Çözümlenen eleştiri yazıla ıının 16 tanesi Türkçc, 20 tanesi Almancadır. Türkçe eleştiriler, C^rlıan Pamuk'un 'Kara Kitap' adlı yapıtı üzerinedir. Almanca eleştiriler, Stcn Nadolnv'nin 'Selim oder dic Cabc der Redc' (bıı vapıt Tiirkçeye Veysel Atayman taradndarı 'Selim ya da Konıışma Yete ncj^i' adıyla çevrilmiştir). Bu yazarların seçilmesinin ncdcni şöylc açıklanmıştır: "Hcr iki yazar 1980'li, 199O'lı yıllarda ürünler vermiş çağdaş yazarlardır. tki yazarın vapıtları da Türkçe ve Almancaya çevrilmiştir. Bazı noktalarda yapıtlar biiDİrıyle örtüşmekte, 'anlatma konusu', 'kimlik sorunu' gibi orrak konular içernıektedirler. Ancak en önemlisi bu vazarların yapıtları üzerine değişik yer lerde ve değişik kişileı taraiından çok sayıda eleştiri yazılmasıdır. Bıı nedenle yııkarıda adı geçen yapıtlarla ilgili eleş,tirilcrin Almanya ve Türkiye'de eleştiri türü açısından temsili olacağı düşünülmüştür" (Giriş Bölümü). tncelenen eleştiri metinleri tanıtıldıktan sonra, Almanca vc Türkçeden seçi lcn döıt örnek eleştiri mctninde ölçütlere dayalı metin çözümlemesinin nasıl gerçckleştirildiği gösterilmiştir. Daha sonraki aşamalarda ise çözümlenen me tinlerden elde edileıı sonuçlar dcğerlendirilmiş, değerlendirme sonuçları birbi riyle karşılaştırılmış, karşılaştırma vcri leri dil dışı etkenlcrc bağlı olarak yorıını lanmıştır. Kültürlcrarası karşılaştırma yaparken dilsel düzlemdeki bcnzırlik vc farklıiıkları göstermekle sınırlı kalmaya rak, ortaya çıkan faıklılık ve bcnzcrlikleri dil dısı etkenlcrc bağlı olarak dcğeı lendirmek önemlidir. Çünkü dil kcndi başına soyııt bir olgu değildiı, kullanıl dığı tonlıımun kültürel, sosyal, politik, tarihsel gclişmelerivlc iç içe gcçmiştiı. () açıdan bu calışmada bclirlciıen bcnzcr lik ve farklılıklann neılenlcrinin açıklan maya çalışılnıası olumlu bir çabadır. Araştırma yöntcminin ayrınıılan gö zetmesi, tanımlar yaparak sınırları bc lirtmcsi, görcceliklcrın ayırdında olma sı ve ölçüler koyarak bulguları somııt bağlamları içinde deöerlendirmesi gibi özellikler yine metin kurma uzmanı olacak öğrencilerimiz için olduğu gibi clcs tirmen adayları için doğrıı bir örnck oluştıırmaktadır. Sonııç olarak, bıı kitap, çözümlenen metinlcr kapsamında Türkçe eleştiri ya zılarının yetersiz olduğu konıısundaki bazı olumsıız görüşlcrin tam anlamıyla doğrıı olmadığını ortaya kovdıığıı için önemlidir. Çünkü çoğu kez, değcrlendirmclcri mizde aynntılı ve derinlikli bir araştırma yürütme zalımctirıe katlanmaları ge nelgeçer yargılara varma kolaycılığma kapılıverivoruz. Oysa, bu araştırmaıla olduğu gibi, yüzeyden yansıyan göıün tü, derinlerdeki bulgularla bambaşka bir boyut kazanabıliyor, sonuçlar tersine bile dönebiliyoı. Yapılan kültürlcrarası kaışılaştınnaya dayalı olarak, Almanca ve Türkçe'dc ya zın cleştirisi metinlerinin bir yandan ay nı bildırişinıscl amaea hizmet etmclcri nedcniyle ortak özellikleı taşıdıklarının, diğer yandan içinde yer aldıkları toplumun geçirdiği tarihsel gelişimlcıin ctki siyle kültürel larklılıklar da içerdiklerinin belirlemesi ilginc bir bulgudur. Türkçe'de yazın eleştirilcrini, mctindilbilimsel ölçütlerle çözümlemek düz gün kurgulanmış eleştiri metinleri üretmck açısından yararlıdır. Çünkü, îjeııözAyata'nın deyiıniylc "lyi vc başarılı bir elcştiri yazmak için yazın alanında bilgi sahibi olnıanm, eleştiri yöntemlerini ta nımanın yanı sıra, eleştiri türünün işlev sel, yapısal, anlamsal vc biçemsel özelliklerini de bilmek önemlidir" (Giıiş Bölümü). Bu nedenle eleştiri türünün işlev sel, yapısal, anlamsal ve biçemsel özelliklerini uygulamaya dayalı mctin çözümleıneleriyle irdeleyen bu kitabın, dil, yazın ve çeviri cğitimi bölümlerinde öğ rcnim gören, elcştiri yazmava hcvcsli ciğ rcncilcr ile elcştiri alanında uğraş vcr mek isteyen kişiler için katkı sağlayabileceği kanısındayım. Bilindiği üzere metindilbilimin incelc me kapsamına gerek gündclik dilde gc rekse farklı bilim alanlarında üretılmiş her tür metin girer. Bıı nedenle eleştiri metinlerini çözümlcnıcdc kullanılan mctin çöziimleme modeli, tarklı alanlaı daki metin türlerini incelcmck isteyen araştırmacılann çalışmalarına ışık tuta bilir. Çalışmanın önemli olan diğcr bir vönüyse, farklı iki kültürü karşııaştırmatla izeldiği dizgesel yönteındir. Farklı kültürlerdeki metin türlerini karşılaştıı ıııak isteyen araştırnıacılar için bu kitanta izlenilen yöntem yol gösterici olabiliı. Kısacası yazın, dil, çeviri vb. alanlarda çalışan, üreten ve öğrenim görenlcre ışık tutacak bir yapıt Canan Şenöz Avata'nın incclcmcsi. Sağlam yöntcmbifgi si, özenli dili, açık secik anlatımı, çok sa yıda örneği, derinlikli değerlendinnelc ri ile sonuçları, her iki dil ve küllüı dc alanında yazılmış temel vapıtları tüketici biçimde kapsayan kaynakçası ile örnck bir çalışma. • Almanca vc Türkçede Metin Türü Olarak Yazın Eleştirisi / i.aıuııı Şcrıöz Ayata / Mavibtılııl Yayıııları / /6 i ı. SAYFA 9 Ortak özelHkler Bıı çalışmada, Türkçe ve Almancada yazın eleştirilerinin özclliklcri, metindilbilimscl ölçütlere göre yapılan eleştiri metinlerinin ç'özümlemelerine dayalı olarak bcfimlcnmiş, değerlendirilmişvc kaışılaştııılmıştır. Karşılaştırma sonııcıında elde edilen veriler, kültürel vc sosyal ctkfiılcrc baglı olarak yorumlanmıştır. Bövlece Türk eleştiıi geleneğiyle Al ıııan clcştiri gclcncğinin bcnzcrvc fark lı özclliklcrini ortaya koyan kültürlera rası bir karşılaştırma da yapılmıştır. Kitap, kuraıi) ve ııygulama olnıak üzere 2 ana bölümden oluşmaktadır. Ku ramsal bölüııı 1., 2. vc 3. böliinılcri iccrmektcdir. Bu iic bölüm tamamen uygu lama bölümünc lıazıı lık ulnıak üzcrc düşünscl allyapıyı oluştııran kııraınsal bil gilcrlc tasarınılanmı^ vc yapılandırılmıştır. "Elcştiri vc Yazın Elcştirisi" başlığı nı taşıyan 1. bölümde, eleştiri kavramının tanınıı vc tarihçesi iizerindedıırul muştıır. Türkiye'de ve Almanya'da clcstiriyc yaklaşım vc elcştirmene bakış cle alınmıştır. Bu bölünıde lıcr iki kültürdc dc eleştirinin tcmel işlcvlcıi konıısunda ortak düşüncenin vaı olduğunu göstcrilmiijtir. "Kleşririnin temcl işlevi, veni çı kan yayınlarla ilgili bilgi vcrme, bunları çözümlcycrck dcğcrlcntlirme ve yargıla madıı. Bilgilcndirnıc vc dcğcrlenılirmc eleştirinin cn çok vıırgulanan islevleridir. Eleijtirmenden beklcnen ele aldıgı yapıt üzcrindc dıırması, değerlcndirnıelerin de yapıta dayalı cözümlcınclcrdcn yol açıkmasıdır" (s. 9). Ancak Türkiye'de efe^liri kt)iıusunda incelcmc yapmış birçok araştırtııacı ve bilimci Türkce eleş lirilcrin gcrçckleştirmeleri gereken işlevleri tam olarak yerine getireiiıcdiği görüşündedirlcr (bkz. s. 11, 12, 13). I ler ne kadar eleştiriniıı önemi iki tarklı kültürdc vurgulanmış olsa bilc, iki dilde dc eleştirnıene pck sıcak yaklaşılnıadığı bıınun yalnızca Türkiye vc Almanya'da de ğil, başka ülkelcrde de, örneğin Fransa'da tla böylc oldugıı örncklcrlc göste rilmiştir. "Metin 'l'iirü" başlıüını taşıyan 2. bölümdc dilbilimsel açıdan metin kavramı C U M H U R İ Y E T K İ T A P Kültürel ve sosyal etkentor canan şenöz Ayata SAYI