Katalog

Beatrıce Lenoir'ın, sanat yapıtıyla ılgılı olarak bır araya getırdığı kuram ve goruşler antolojısı, bunlara ilışkin bağıntıların analizı, sanat yapırına bu analizlcrın ı^ığında bakabılmemızı, en azından bır kcz daha kolaylaştırmaktadır KAYA ÖZSEZGİN Sanat yapıtı nedir, ne demldir? k r d c , kımı durumlarda sa nat vapıtı lanımı ıçıne alına bıldığıne goıe sanat vapıtı i(,ın başka bır tanım bul nıak gerekecektn ()mı ğın CTeorges Dıckie, ıkı anla mın avııt edılmesı ıçın bu 'dcğeı lcndırıcı', bır dc "sı nıliandııiLi" anlamın ongorulmesı geıektığı goru^unu oncsurccekrır Insanetkın lığııun uıunu olan hcıhangı bıı sev, belıılı bır sinıia aıt oldufuında sanat vapıtı sayılabılccektır Antak bu ol^ut dc vc terlı değıl, t,unku bılınen hıçbır turc gırmcyen "nesneler" de vaı O haldc, bır ıkıncıl dcğer olarak "oz gunluk" dcvreyc gırmektedır bıırada Yapıttan çok, "par^a'dan ("piete") soz ctmek, Bınklcy c gorc sorunu bır olcıı de <,ozecektıı Sanat<,ı ılle dc bır ijcyk r yapan kışı olmaktan çok, kendını, ın sanlann bcğenısınebunulmak u/ercsa natsal ' paıça'laı uıeten (oncrcn) bır kultuı giıışımıne adayan kı^ıdır çunku (s 13) Iyı ama bu "parça"nın "ıvı' mı, yoksa "kotu" ınu olduğıınu ncye gorc d Deha nedır oyleybc1 Her sanatçı, bılınç ve becerıvle tanımlanan bır mesle ğe mensuptur Deha ıse, mcslcğın ote sınde, bılgının uzerındc, bılınçdısında kendılığınden var olan bıı ^eydıı Sa natçının, kendısı dışında bır gııç tara lından yonlcndırıldığıne ılıskın, antık dıışunurlerın "ılham" kavramıyla ac,ık ladıkları olguyla oıtıışuvor bu tanım Bu durum, bı?ı boylecc hcm mcslck hem doğal yetenek olan çıfte anlamı duşunmeyeyonlendııeeektn (s20) Bı lıntdışı bır ctkınlıktır deha, dunvavı dofaysız bn,ımde kavrama yctısidır ya /ara goıe Bıırada, sanatın, herkesc ozgu bır uğraş olabıleı.eğı tezinı savunan lara karsit bır gorıış karşısında oldıığu muz açiktıı Bılgıylc sanat yapıtı arasındakı baga gelınce bu konuda da duıum oldukca karmasıktır Sanat yapıtında dubuncc ler dolayısıyla bılgıler temsıl edılmıvor kuşkusuz Burke, 18 yu/yılda, sanat vapıtlarının bızde uyandırdığı du^un celerın, ınsan bedenınc mekanık olarak etkı yapan cisimlcrin nıtelığınc bağlı bır olgudan kaynaklandığını one suı muştu Bestec ı Rameau'nun yaptığı ^ev de bunu gosteımektevdı Ancak bu ko nudakı vorunı ne olursa olsıın, sonuc, ta, sanat vapıtına yansivan "dunya scz LSI" ılc sanat yapıtı arasında varolan ışkının sorgulanması geıekecektır Sa nat yapıtının oynadığı "ozgul rol'duı bu (s 26) Sanatın ovkunmc mı voksa yaralma mı olduğu taıtışması, bılındığı gibı an tık gelcncğın dıışııncc dunvasını epey cemcşgul etmiijtır Adalctın dogası u/c ıınc Dcvlet'te, Platon adalet ve akıl kavramı arasında doğrudan bır ılışkı aıaıkcn, oykunmcci olaıak tanımladı ğı san ıtlaıın gerçeklıktcn uzakla^tığı na i'trçcklığın doğasını bıılandudığı na değınrnı^tı Akla coşkunun egc mcn olmasi h.ılın de akıl devıcden çıkıyordu Arıstoteles'ın, Poetıka'da îij lcdığı kuram (\\, Platon kuı a mının bu dcvamıdır genc bı lındığı gıbı C) da saııatı, bır oykunme (yansıtma) olarak kabul edıyor, sanattan alınan zevkın, bu kusursuz kopyadan kavnaklandığını one su ruyordu (s47) Insan, hem canlandıımaya (oykunmeye) yatkın bu yapıdadıı, hem de canlandırma olarak sıınııl muş şeylerden zevk alma cğılımındedır Buna karsjilık Plotınos, sanat yapıtı nın guzellığınde "kavranabılır" olanın belırtısını gorur Ronesans'ta oykunme kavramının o?u 7edclenmesc bıle, va ratnıa kuıanıı ağır basar "Sanat kcndı doğasına ve amacjarına uygun davra nırsa, guzellığı, bıçımlendırdığı nes>ne du^uncesınden hareketlc uretırse, çok daha guzel olur, bu guzellık sanatın kendı gıuellığını ıçerıı ve şeyleıın dis goı unusjerınde bulunan gu/ellıkten da na yuce bır guzellık nıtelıgı kazanır" (Plotınos) 18 yıı/yılın sonlarına doğru, ılk kez Goethe, ya^am ılc guzellık kavramını bırbırınden ayıııyor, sanatın bır oykunme aracı olarak gorulmesıne karşı çikıyor "Doğa, canlı organızmalar uretı yorsa, sanat dd gıızel yapıtlar uretır, bu ıkıncı tur uretım, ılkı kadaı ozerktır" (s 54) tlgılı olduğu bılgı alanı ıse, do ğanın bılgı alanından farklıdır Çıınku doğa, aklın kar^ıtıdır Bu ıkısının kendılerıne ozgu yasalaıı vaı Sanat kendı derınlığıne ve gucııne sahıptır (s 60) Sanatın nıtelığı ve kaynakları konu sunda yazar, doethe, Schopenhauer, I legel, Balzac, Baudelaııc, Rodın, Ma rıtaın gıbı satır baslan vapaıak, bııbı ıındcn farklı goruşlere açıklık getırı yor Hegel'ın simgescl, lomantık vckla sık sanat olarak sınıflandırdığı çok bı lınen ayrımlar akla oncdık verırken, oıneğın Schopenhauer, ıdcalaıın dc rınlemesıne ızlenmesını salık veıır Bal zac I renhofer'ın kımlığınde tutkusu na sınıı tanımayan bır "dâhı" sanatçı ımajı çizmüjtı Ya^amın kendısını yakalamak gerçck sanatın amaci olmalıvdı Sanatın gorevı, doğava oykunerek değıl, onu "ılade" cdetck oıtaya kov mak olmalıvdı Sanatçı vaılıklaıınozu nıı rtıhunu, fı/vonomısını vakalama lıvdı Modeın çağın sanatı tızcrıne ılk ııyancı bılgılerı aktaıan Baudelane'e gore ıse "ımgelemek "yaratmakla csan lamlıdır Sanatın ozerklığı bu noktada kendını gosterecektır Var olanı modcl alarak vetkınlığe ula^mak mumkun değıldır Sanatçı, kendı doğasına sadık kalmalıdıı Bır baskasının gozlcrını ve duygulaıını "odunç" olarak sanat yapılma? Ro dın'c gore ıse sanatçı, "gorunu^ierın al tmdakı ıç gerçeklerı" goıen, goıebılen kı^ıden ba^kası değıl Yasadığı donem de tepkı alan, beğenılmeycn Lu hcykcl ııstası, doğa u/erındekı perdenın kaldı ıılması geıektığı goru^unu one surer kcn hiç dc yLterıncc "modeı n" gorun Beatrıce Lenoir'ın kıtabıyla, kuramlar arasında bir gezinti S anat yapıtı ve sanatçi ılışkısı bır vonuyle bizı, vapıtın aıkasında onıı ıııctcn kışının kaımaşık ıl mcklcıle doktmmıış, olan kımlığıne vonlendııııken, ote yaııdan vapırın kendısını, kuıulmuş bıı butunluk ola lak algılamaya /orlar Yapıt, kaışımız da sonıut bıı olgudur ve bızımlc ontın aıasinda kuıulacak dıyalog, amaçlı bıı dı/geye donuştukçc, ondan alaeagımız tınsel uvanlar lia o olçııde anlam kazanmava başlaı Y.ıpırın, kendını ele vermesi, bıze açilması, bı/ım onıı tanıma ve anlama konıısunda geıçek bu çaba gostcımc mm /orıınlıı kılaı Aksı halde, yapıtla aıamı/dakı sınıı aşılmamıştıı Bıı oa$ ka deyışlc vc Poussın'ın dcyımıyle va pıt ondan "tat almamı/aolanak vere cck katı çeıçcvenın kırılmasını zoılaş tıracaktıı "Kavranabılır olanın belırtı sı" uç veımeyebaşladıktan sonradıı kı vapıtın oıuntusubızı kendııeıneçeku, onunla gerçek anlamda ozdeşlık kuı nıamı/a olanak vcrır Kuşkusuz bıı suıeçle bağlantılıdır boyle bır olgu () suıeç dc sanat yapı lırıa ılışkın kuramsal yaklaşımların bı lınmesiyle doğru oıantılıdır Bıırada Heıdegger'ın vaımış olduğu sonucun altını çızmekte yarar var Sanat vapıtı bır nesne olmadığı gıbı, bi7e kendını nesne olarak dd sunamaz O haldc re sım dc bır ncsncnın ımgesi değıl, onun dışında kalan şeydır vc bızım o "şey'ı algılamamızda bızc yardımcı olacak butun vcııleıe açik olmahyız tstc Beatrıce Lenoir'ın, sanat yapıtiy la ılgılı olarak bıı araya getırdığı kuıam ve goıusjleı antolojisı, bunlara ılışkın bağıntıların analizı, sanat vapıtına bu analizlcrın ışığında bakabılmemızı, en azından bıı KU daha kolaylaştırmakta dıı Ya/aı, kıtabına (*) sanat yapıtlarının ıkılemlı heın bılınen, hcm bılmmcycn yonlerıne değıneıek gıııyoı Ne de ol sa, bu konuda aklımı/ı kaııştııan şev ler vaı Bunlaım başında da gunumu/ sanatının içindckı çelişık oluşuınlar bırbırınden farklı eğıiımfergelıyoı Mo dcınlık, ko|)iıklıık getırmıştır Oysa tiu nıın sanatmda bovle bır durum soz konıısıı dcğıldı Sanat vapıtmı anlamak ıçın "kuçuk bır adım" armak yetıyordu nerdeyse (Geıçekten oyle mı^) Yazar da bıı bağlamda kuşkulu davıanmıyor değıl Geiçekte, sanat yapıtlannın oldııın olası bır "u/laşı oıtamı"nda değıl, '\e kişıne" ortamında kendılcrını goster dıgının altını çızıyor Sonuçta, bı/e ışık tuttuğunu sandığımız yapit, her zaman "gızcm" dolu olmuştıır (s 9) Buna yol açan da, onun peşınen "guzcl vapıt" ("bel aıtelact") olarakgoıulmuşolma sıdır Guzelhğın cvrensel ve herkes îçin geçerlı bıı formıık dayandığını kabul etmemıze yol açacak boyle bıı tanım, goıccclığekarşıt olacaktıı Hume, Kaııt ya da Hegcl, genc dc gorccchk duşıın eesınefaıklı açılatdan kaışı çikıvorlar dı Bouıdıcu ıse şıı avak altında çok dolaşan evrcnscllığın cgemcnleıın sa lııp oldugu avııcahğt koıumak ıçın uv duruldumı goı ıışundedıı Basit nesne Yaşam ve güzeük mez bızc Ravaısson, Alaın, Benjamın, Aıcndt, yazann, sanat vapıtı u/eııne yoıumla nna basvurduğu dığer dıısunuılcıdır Baudeknıe'ın "yetıleım kraliçesı" dıvc rck ııst ılu/evcıe veı veıdığı ımgclem, Alaın'dc "kesıf'tır Bu a^amada sanat çi, yerınegoıc ımgclcmı dc aşaı onun ozundekı voksunluğu kavıaı Avlaklık ıçcrısındc duşkuıan sanatçı gozleınle mc gucunu kullanır Yapma gucu dıı şunnıe ve dus kurma gucıınun onunc geçebılmelıdır Alaın egoıe Cıozlcmlc nen ncsnenın "vapıt" asamasinagclmc sı ıçın, bu gercklıdır Kıtabın 15 bolumundc, Bcn|amın ııı mekanık oğe vc sanat ılı^kısinc ağıılık tanıyan yoıumu u/erındc dıııııyoı va 7,u Çogaltma teknıkleıının bulunması, sanat vapıtlaı ını kokten etkılenııstu Çoğaltılabılırlık, ı/lc VK ının sanat \apı tiyla kuıduğu bagı donu^umc ıığtattı ğı gıbı vapıtın dogasını da doııuşiuı muştur Bu gelı^me Benıamın c goıe yapıtın doğallık vc o/gunluk o/cllığını debutunuyleortadan kaldııılabılu ha le getırır Sınemada tanık olclugumu/ gıbı, tuketım vc eğlencevk \cnı bıı ol gu çıkaı kaı^ımıza Mekanık çoğaltılabılırlık sanatı boylcce ııtuel temelın den avırıvor vc ozerklığını dc oıtadan kaldınyoıdu (s 108) Ama bu duıum sanat yapıtının "bnicik'lığını golgclc mıyor gene de Nesnelerde ıse boyle bır ozellık, doğaldır kı yoktuı Çunku onlaı, "içkın değer'dcn voksunduı (Arendt) 1 leı ınsan, nesnefcı dunvası na, bır beğenı go/luğuylc vaklasiı, bu beğenı aracılığıvla nesnenın nıtefıklerı nı algılar Hume ıse, beğcnıye, sanat vc psıko lojı açısından yakla^ıyordu Bcğenıye bır olçut koymanın yanlıslığı u/erındc duruyordu, oysa kuşkuculaı llunıc c gore ıse guzellık kavramı bıı deneyı mın urunuduı ve bu da kiijinın kısıye değışebılmektedır Beğenı bu durumda, nesnenın nıte lıklerının "edılgen olarak" algılanma sından başka bır şev olama/ (s 124) Gu7el beğenı, bır sanat vapıtının basıt olarak algılanmasını aşar Bıraz daha ıle rı gıdeı Kant bır sanat vapıtının başa rılı sayılabılmesı ıçın, guzel beğenıyc da yanmasının vctcrlı olamavacağını one surer C/enellık duzcyıne\armış bır kıı ral vardır kı, o da 1 legel de bıçımlcne ccktır Estetık doğal gu/ellığı dışlaı Çağdaş sanat gcıçcklıgını, kcndınc ana sorun olarak seçen Nelson Good man, sanat vapıtı nedıı sorusunu bıı yana ıteı, yapıtın ışlevını nasıl vcıınc getırdığını ıncelcı Buı ada ınceleme ko nusu, sanat vapıtının kendısı değıl o/ nenın nesnesivle bağıntısıdır Sımondon un estetık nesne' vc "teknık nesne" ayrımında odaklanan goruşu ıse, Francastel'ın vararlılık ılkc sıyle açıklamiş olduğu ayıınıı aşar Aıt hur Danto'ya gelınce o da nesneleıı sanat yapıtı olmaya donuşturen şeyde sanat dunvasina ozgu kuıamların pavı bıılunduğu goıuşunu one çikaııı ()/ct (Marak, Arıstotelesçi ' kathaı sıs"ten Rousscau'nun tıyatrodakı "bo zucu" etkılere, oradan Hegel'ın sanatın okımunu ılan ctmesıne Nıet/schc vc, Proust a, Bergson'a kadaı u/anan vc sanatın olumlu ışlevınc avııcalık r ını yan otekı goı uşleıe kadaı, bu dı/ı b.ıg Iantı ıçınde sanatın ve sanat yapıtının etkı alanı uzeııne bıı gcvıye çıkanyoı bı/ı ya/ar Boyle bıı gezı, en azından bılgılerımi7i ta/elemektc kışkııtici bıı ışlev de taşıyabılmcktcdn (.evırının zorlamava veı veımeven akıcilığma da dcğınmck gcıckiyoı • (*) "Sanat Yapıtı", Bcatııa laıoıı Çcv Aykut Dttmtin (rıyto hnnl la$ lar 125 YhY 2001 Utanhıd K İ T A P S A YI 7 10 Dünün sanatı Yapıtın işlevi Sanat yapıttnın polii S SAYFA 10 C U M H U R İ Y F T