Katalog

Pertev Naili Boratav'ın derlediği masallar yayımlanmaya başladı İlk adım "Ucar Levli" ÖZLEM GÖZUTOK lkemizin tanınmış halkbilimcilerinden ve gazetemiz yazarlarından Muhsine Helimoğlu Yavuz, Pertev Naili Boratav Arşivi'ndeki masallann birinci cildini "Uçar Leyli" adıyla gün ışığına çıkardı. Yıllar önce, Anadolu'nun dört bir yanından derlenen ve bugün Tarih Vafı Pertev Naili Boratav Arşivi'nde bulunan 2629 masalın yayımlanmasıyla oluşacak dizinin birinci cildini oluşturan "Uçar Leyli" yayın ve okur dünyasında ilgiyle karşılandı. Kitabı yayına hazırlayan Muhsine Helimoğlu Yavuz'un, arşivinde işlenmemiş halde bulunan bu masalları yayıma hazırlarken duyumsadığını söyledıği, "Pek çok sevgili ruha, giderek bir halkın rununa dokunuyor gibi olmanın, yüreğinde yarattığı gizemli coşkuyu" bu masallan okuyanlar da yüreklerinde duyacaklardır sanıyoruz. Masallar ve efsaneler konusunda yaptığı alan arastıt malanyla ve yine bu alanda yayımlaaığı başta "Diyarbakır Efsaneleri" ile "Masallar ve Eğitimsel lşlevleri" olmak üzere on kitabıyla tanınan halkbilimci Muhsine Helimoğlu Yavuz, 7ü mabaldan olusan bu kitabın başına hazırladığı"Giri" r>ölümünde,genelolarak "ınasal" konusunda ayrıntılı bilgi vermış. ve kıtapta yer alan masalları "Masallar Uzerine Bazı Değerlendirmeler" başlığı altında ınceleyip yorumlamıştır. Tarih Vaklı Pertev Naili Boratav Arşıvı'nde bulunan metınlerin toplanaca£ı "Masallar" dizisi, herkesin ilgiyle ve severek okuyacağ halk masallarını bir araya geririrken aynı zamanda üniversitelerın ilgili bölümlerıyle araştırmacılar içın de değerli bir kaynak oluşturacaktır. Kitabı yayıma hazırlayan Muhsine Helimoğlu Yavuz, kitabın başına yazdiğı "Gırış' bolumunun sonunda, Boratav'a şöyle seslenıııektedir: "Sevgili Pertev Naili Boratav Hoca, iyi ki yaşadın. Yaptıklarınla, yaşam biçiminle ve geride bıraktıklarınla, hundan sonradahep yaşayacaksuı. ünurlu adın ve anın önüride saygıyla eğilmemek mümkün mü..." Muhsine Hoca, Uçar Leyli'nin, arşivden kitaba dönüşmesi serüvenini ise "Acıklamalar" başlığıyla, maddeler halinde şöyle sıralamaktadır: 1 Masallar yeniden kaleme ahnırken olay sıralamasının olduğu gibi korunmasına mümkün olduğu kadar özen gösterilmiştir. 2 Dil anlatımda halk dilinin "yellemeç, teşi, fit, terki, beriki, erinmek, ama, cazı, ferahfahur, koltuğuna girmek, gürüldernek, avrat, candarma, göresigelmek, zoretmek, güdecek, otııradüşmek, halikeyfiyet" gibi özgün söz ve söz grup ları özenle korunmuştur. 3 Konusma dilinde yer alan; anatıda hareketi, olay geçişlerıni ve canlılığı sağlayan "bıınun uzerinc", "o gide dursun, biz gelelim kıza", "Neyse uzatmayalım", "derken efendim", "amma", "ondan sonraağım" diye söylenıler de özellikle korunup kullanılmıştir. 4 Anlatımdaki gcrcksiz sözcük ve söz yinelemelerı arıtılıp cümleler yeniden düzenlenmiştir. Örneğin, "... hemen en kötüsünü oraya gidince sen besleyemezsin diyorlar en kötüsünü veriyorlar." Ihtiyar oraya gidince "Sen besleyemezsİn" diyerek ona atların en kötüsünü vermişler (bkz. "27Adsız10" numaralı ma U sal). "Hemen atına binip ışığa doğru atını sürmüşHemen atına binip ışığa doğru sür müş .(32Âdsız) 5Kalıplaşmıs deyimlerin yanlış kullanımlan düzeltilerek yazılmıştır. Örneğin, "Önüne geleni, arkana geleni tepeceksın" demiş > "Önüne geleni kapacak, ardına geleni tepeceksin" demiş. (27 Adsız10) 6 Anlatım eksikliği ve anlam düşüklüğü olan cümleler tamamlandı. Örneğin "Babasının sözünü getirmeye mecburmuş" > "Babasının sözünü yerine getirmeye mecburmuş." (46 Huri Kızı), > "Aynayayumruğunusaldırmış" > "Aynaya yumruğunu vurmuş." (58Ayna) 7 Olayın baslangıcında kullanılan ve olayın akışında oelirleyici olan "özel nesne nin, olayın gelişiminde (anlatıcının veya derleyicinin dıkkatinden kacması sonucu) yanlışlıkla değiştirilmesi nalle rinde, bu durum düzeltilmiştir. Örneğin, olay başlarken kız "Gömleğini ayağımın dibine sersin de alsın" diyor (27Adsız10). Burada kullanılan ve anlatının sonucunda "anahtarsembol" ışlevı görecek olan "gömlek" sözcüğü, "kusağını ayağınıın dibine sersin de alsın" olarak, "kuşak"la yer değiştirmiştir. Dikkatli birokurun, "Anlatının başında kız tarafından ayağına serilme şartı koşulan nesne 'gömlek'ti, şimdi bu 'kuşak' da nereden çıktı?" sorusunu sorması gayet doğaldır. Bu nedenle sonuçta yer alan "kuşak", ashnda olması gereken "gömlek" olarak düzeltilmiştir. 8 Masallar yeniden düzenlenirken anlatımda fiil zamanları "mişli İ" olarak düzenlenmiştir. 9 Kuruluş ve anlatım bozukluğu olan cümleler yeniden düzenlenerek anlaşılır hale getirilmiştir. Örneğin, "Sonra yine susayan fakat arkasından gömlek paltoyu çıkarıvor ve nan kesiyor. Beyoğlu'ndan gömlek diyor yetiştiriyor. Dünya güzeli gibi bir kız çıkıyor...", "Sonra yine susayan oğlan, önce sırtındaki gömleğini çıkarıp hazırlamış ve sonra nan kesmiş. Böylece istenen gömleği hemen yetiştirince, ortaya dünya güzeli bir kız çıkmış." (27Adsız10) " Altın dağına koyulur" > "Altm dağınadoğru yola koyulur", "Bakıyor ki teyzesi önünden kayboluyorlar, dönüp eve gidiyorlar. Uçar Leyli'nin annesine kardesine bulamadın mı diye soruyor" > "Teyze, önündeki çocuklann kaybolduğunu görünce, dönüp evine gidiyor. Uçar Leyli'nin annesi kardeşine "bulamadın mı' diye soruyor." (1Uçar Leyli) 10 Olay sıralamasında zaman zaman kopan ve böylece anlatının bütünlüğünü bozan olaylar, masalın bütunünden ve olayların akışından hareketle tamamlanmıştır. 11 Birbirlerine çok benzeyen kimi masallara, ayrı bölgelerden derlendiklerinde ne gibi değışikliklere ugradıklarını göstermek bakımından, özellikle yer verilmıştır. ()rneğin, "44Iplikçi Kızlar" masalı ile onun benzeri olan "47Adsız17" masalının anlatıcıları ayrı olmasına karşın, birincisi lstanbuldan, Konya kaynaklı olan, ikincısı ise Ankara'dan derlenmiştir. Tcmelde çok benzeşen bu masallaı, derlendıklerı yerlerın özelliklcrıne gore ince aynlıklar göbterirler ki, bu da araştırmacılar ıçin ilgınç bir kay İ nak oluşturur. "52tyi Bir Hükümdarın ÜçOğlu" ile onun benzeri olan "43Adsız15" masallarının ise anlatıcıları ayndır, ama her ikisinin derlendiği yer de Ankara'dır. Bunlarda aynı yere ait olmalarına karşın, çok ince ayrılıklar gösterirler. Örneğin, birinci masaldaki temel olay, zincirleme bir masalın bir aşamasını oluştururken, aynı ana olay ikinci masalın temel özelliğini oluşturur. Yine birinci masalda negatif hedef yönetici valiyken ve ileti negatifken ikinci masalda hedef yönetici padişahtır ve ileti pozitiftir. Birinci masaldaki hedef yöneticiye yöneltilen negatif gönderme, hiç altı çizilmeden ve göze sokulmadan, ustaca düzenlenen bir kurgu içinde yapılmıştır ve yine hiç bağırılıp çağırılmadan bu sevilmeyen yöneticiye "Sen bir o... çocuğusun" demenin yolu bulunmuştur. Öteki halk anlatıları gibi masalların önemli bir işlevi de zaten "örtük transaksiyon" (imalı iletişim) yoluyla, hedeflenen alıcı'a, açıkça söylenmekten korkulanı doaylı olarak sövleyip, bir ölçüde de olsa run erinci sağlamak ve böyfece toplumlarda, dışavurum yoluyla haun sayılı bir "terapi" gerçekleştirmektir. Bu masalın varyantı olan ikinci masalda ise böyle negatif bir gönderme amaçlanmıştır. "24Şahmaran" ile "61Şahmaran" masalları da her ne kadar, birbirinin benzeri iki "Şahmaran" masalı gibi duruyorsa da dikkatle incelendiğinde "24 Şanmaran" masalında, şahmaran masallarının asıl iletisi olan "insan ihaneti" hakkıyla verildiği halde, "61Şahmaran" masalı bu temel iletiden yoksundur. Bu da gösterir ki nice ağırlıklı masal, gerçek bir anatıcı bilincine sahip, usta bir "masal ana' Sunuş ertev Naiii Boratav (19071998) Türkiye'de halkbilimi ve halk edebi yatı alanındaki akademik araştıı ııuı ların kurucularındandır. Kendisini 1998 yılında yitirdiğimizde, geride, yayımlanmıs 18 kitap ve 150'den fazla makaleden haşka, çok zengin bir arşiv de bırakmıştır. Bo ratav, daha lisc yıllarında başladığı detlc me çalışmalarını kesıntisiz bir biçimdc. 7ü yılı aşkın bir süre boyunca sürdürmüştur. Boratav'ın kendisinin ya da onun yöneti minde e^i Hayrünnisa Boratav'ın ve asis tanlarının topladıgı bu malzeme, ülkemiz dc halkbilimı alanının en önemli arşivlerinden birinı oluşturmaktadır. Arşiv Türkıye'nin birçok yöresinden derlenmiş masal, halk hikâyesi, türkü, halk tiyatrosu, etno botanik, halk tıbbı ve astronomisi, şarkı tekerleme, şiır, fıkra ve atasözü gibi, halkbiliminin hemen her alanına ait malzeme ile çeşidi incelemeleri kapsamaktadır. 1927 yılından başlayarak toplanan malzemede, Kerem ve Aslı dan Köriiğlu Destanı'na kadar uzanan 40 kadar halk hikâyesınınyanı sıra lç Anadolu, Doğu Anadolu, Çukurova, Batı Karadeniz ve Güney Batı Ana dolu'nun çeşitli yörelerinden derlenmiş iki bin kadar halk masalı, yuzlerce çocuk oyunu ile Batı Anadolu ve Trakya afiırlıklı destanlar önemli bir yer tutmaktacfır. Arşiv bu özellikleriyle, ülkemizde sözlü kültürün son 100 yıl icindeki en önemli yazılı kaynaklarından birini oluşturmaktadır. Pertev Naili Boratav, Eylül 1997'de, ar şivindeki bütün malzemelerin asıllarmın ve kopyalarının Türkiye'ye getirilerek araştırmacılara açılması konusunda gcrekli her tür teknik, idari ve rhali ışleriçin, temel kuruluş amacı Türkiye'de tarih hılın cinin gelişmesine katkıda bulunmak olan vc kendisinin de üyesı olduğu Tarih Vakfı nı vekıl tavın ertı Tarih Vakfı bu dcgcrlı ar^ivi ülkeınıze kazandırmjk amacıyla "Pertev Naili Boıatav, Evlül 1997'de, arşi vindcki butıın malzcmeferin asıllarının ve kopyalarının Türkiye'ye getirilerek araştırmacdara açılması konusunda gereklı her tür teknik, ıdan ve mali işler içın, temel kuruluş amacı Türkiye'de tarih bilincinin ge P "Boratav Arşlvlnden" anaba$lıöıaltındasunulacakolan vayındlzlsindeöncellkle,buyukfol(florcu Pertev Naili Boratav'ın dana önce basılıp tukenmis Turkçe kltapları İle Avrupa dlllerlnde yayımlanmıs kitaplarının cevirileri yer alacak. CUMHURİYET KİTAP SAYI 5 9 4