Katalog

r~ Gezi edebivatımıza önemli bir katkı SERAP İNCEGÜMÜŞ G ezı edebiyatı, Tıirk ve dünya ede bıyatlarınuı, kültürel yaşamın, sosval hareketlerın onemli sayılması gereken alanlanndan bırı Femelınde ha reketlilik olan gezı etkınlıgı yalnızca edebiyat, kıiltür vc bilim etkinliğı olarak değıl, ınsanlararasıtoplumlararası ilişki baglamında da önemli sayılmalı. Çünku kök lii gezı etkınliklen hem psıkolojik, hem ilctişimscl, hem de kültürel ve sosyolojik yönlenyle kendisınden sonrakı zaman çizgisinde kalıcı izler bırakır, bırakmıştır. Marco Polo ve Evliya Çelebı gibi bııyük seyyahlann gezi izlenimleri bugün tarihin bazı karanlık noktalarını aydınlatmada, birbırinden farklı toplumları çeşitli yönleriyle tanımada çok önemli bir rol üstlenmış durumdadır. Tarih çizgisinden bu iki büyük seyyahın izlenimlerinı silmek mümkun olmadığı gibi, onlann verdiği geniş büginin dünya coğrafyasının çizgiIerini belirginleştirmede oynadığı rol yadsınamaz. Bu yazıda sözü edilecek olan Osmanlı Seyyahlaruun Göziiyle Avrupa adlı kitap Marmara Üniversitesi'nde öğretim görevlisi olan bir akademisyene ait. Kitabın ilk sayfasındaki uzunca sayılabilecek özgeçmişten öğrendiğimiz kadanyla Dr. Bâki Asıltürk, bu kitabı doktora araştırması olarak hazırlamış ve daha sonra da tezin kitap olarak yayınını gerçekleştirmiş. Kendisı yalnızca akademik araştırmalanyla değil, çeşiüi dergilerde yayımladığı, Türk şiiri üzerine yazuanyla da tanınmakta. Yine aynı özgeçmişten yazann Cemal Süreya, Edip Cansever, Hilmi Yavuz, Güven Turan gibi şairlere ilişkin kapsamlı yazüar yayırnladığını, modern Türk şiiri üzerinde de çalışmalar yaptığını öğreniyo ruz. Osmanlı Seyyahlannın Gözüvle Avrupa adlı kapsamlı kitap, kaynaklar ve in deks bölümleri de dahil olmak üzere toplam 591 sayfadan oluşuyor. Araştırma şu ana bölümlerden meydana gelmekte: "Giriş, Avrupa Ülkeleri ve Şehirleri: Tarih, Coğrafya, Panorama..., Avrupa Medeniyeti, Avrupa Kültürü ve Sanatı, Avrupa'da Sosyal Hayat". Bu beş ana bölümün ardından "Sonuç" kısmında yazar, araştırmada ulaştığı sonuçlan belirtmiş. Bunun da ardından "Kaynaklar" ve "Yer Adları tndeksi" geliyor. Kitapta gerekli görülen yerlere haritalar, gravürler, yazarlann ve onların gezip gördüğü yerlerin resimleri de koyulmuş. Bu anlamda, kitapta, Ahmet Midhat Efendi, Şinasi, Cenap Şahabettin vs. gibi yazarlann resimleri dikkat çekiyor. Avrupa ülkelerindeki çeşitli şehirlerin, bu şenirlerdeki tarihı eserlerin, kiliselerin, köpriilerin, XIX. yüzyılda ulaşımda kullanılan araçlann, iş ve eğlence yerlerinin resimlerinin kitaba görsel zenginlik kattığını söylemek gerekir. Dr. Bâki Asıltürk'ün bu araştırmayı yaparken ıncelediği Osmanlıca gezi kitaplannın sayısı 50'yi buluyor. Bunlar arasında doğrudan edebiyatçı olanların da, yalnızca gezi alanında kalem oynatmış kişilerin de eserleri var. Gezi notlarının bir kısmının, bu araştırma sayesinde gün ışığına çıkmış olması ise önemli bir nokta. tncelenen gezi kitaplannın bazıları şunlar: Yirmisekiz Çelebı Mehmet Etcndi: Fransa Sefaretnamesi, Sadık Rifat Paşa: ttalya Seyahatnamesi, Mehmet Raı ır. Seyahatnamei Avrupa, Ahmet Midhat. Avrupa'da Bir Cevelan, Ahmet lhsan: bölümde Avrupa'nın XIX. yüzyıldakı şehircılik anlayışı, bıiytik caddeler, kent meydanları, tarihi alanlar, belediye hız meden, ulaşım, bılim ve teknığin hayatın günlük yanlanndaki etkileri vs. gibi konu lar ele alınıyor. Ozellıkle Parıs'tekı modern kcntles,me hareketlerı üzerinde geniş olarak duruluyor, çıınkıı, bılindiği gıbi bu yıızyılın ortalarında Baron Hauss mann'ın önderliöinde Pans çok buvıik vtköklü de^ışikliklere ugramış, kent baştan ayaj^a yenılenmiştır. Büyük caddelerın açılması, altyapının yenileştınlmesi, kentin pek çok yönüyle modernıze edılmesı bu döneme rastlar. Bu yenilikler, degişiklikler, üsmanlı seyyahlannın dikkat ettık leri hususlardandır. Belediye hizmetlerinın veriliş biçimine ve verilen hızmetlerın nıteliklerine de defiinen seyyahlar ozellikle sokaklann aydınlıgı, temizlik ve düzeni karşısında şaşkınlıklannı gizleyemezler. Arabalar üzerinde gezdirilen delikli fıçılarla sokaklann sulanması, geceleri sokaklarda gaz lambalarının yakılmasi, cad delerin kenarlanndakı yangın tıılumbalanna benzeyen su borulanna takılan büyük hortumlarla büyük caddelerin sık sık sulanıp tertemiz yapılması, iki tekerlekli araba Dİçimindeki büyük süpürgelerle sokaklann belli vakiderde süpürülmesi gezginlerin temizlik konusunda dikkatlerinı çeken yönlerdir. Avrva Kültüpü ve Sanan Arastırmanın "Avrupa Kültüru ve Sanatı" başlıklı bölümünde gezginlerin gözüyle mimarlık eserleri, sanat merkezleri, müzeler, kütüphaneler ele alınmıştır. Özellikle tiyatrolar hakkında geniş bilgi verilmesi, gezginlerin onera ve tiyatro sanadarına olan geniş ilgilerinin bir kanıtıdır. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin Paris üperası hakJundaki gözlemleri sonrakı gezginlenn pek çoğuna yol açıcı olmuştur. "Dünyaca meşhur piyeslerden mürekkep zengin bir prograrnla" izleyicileri her akşam çeken büyük tiyat rolar gezginlerimizin çoğunıın da uğrak yeri oîrnustur. Namık Kemal, Abdülhak Hamit, Ahmet Midhat, Ali Kemal, Ahmet lhsan gibi yazarlann tiyatrolar, operalar üzerinde daha geniş olarak durmuş olmaları da sebepsiz değildir. Asiltürk, gezginlerin tiyatrolara ve öteki bazı mimari yaptlara ilişkin izlenimlerini, sonucta genel olarak değerlendirirken şu belirlemelerde bulunmustur: "Tiyatrolar ve opera salonlan hem bu sahne sanaüannın aktif olarak takip edildiği birer kurum hem de mimari özellikleriyle hayranlık uyandıran yapdar şeklinde ele alınmıştır. Seyyahlar kiliselerde dinsellikten ziyade mimari özelliklere vc güzel sanat eserlerinde, saray ve şatolarda tarihe, sanata ve mimariye dikkat çekerler. Kültür ve me deniyetin bütün unsurlanna sahip çıkıldığını, bunlann titizlikle korunduğunu, tarihe büyük saygı duyulduğunu ise müzelerde, anıdarda ve tarihi yapüarda görmüşlerdir." (s. 567) Sadık Rlfat Pasa nın Avrupa seyahatlnln sonlarmda uflradıuı Trleste de bir llman Trleste o tarlhlerde Avusturya'va baglıydı Osmankca gezl Htaplan Avrupa'da Ne Gördiim?, Şerefeddin Mağmumi: Seyahat Haüralan, Selim Sırn: Bizce Meçhul Hayatlartsveç'te Gördüklerim, Celal Nuri: Şimal Hatıralan, Halit Ziya: Almanya Mektuplan, Cenap Şahabettin: Avrupa Mektuplan. Arastırmanın içeriöi haklunda verilecek bilgi, kitabın dana yakından tanınması için gerekli görünüyor. "Giriş"te yazar, başlangıcından bugüne Türk edeDİyatında gezi kitaplan üzerinde kronolojik bir gezintiye çıkıyor ve ele aldığı kitaplar hakkında hayli tanıtıcı bilgi veriyor. Özellikle Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi ile Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efen di'nin Fransa Sefaretnamesi hakkında çok geniş çözümlemeler yapmış olması ügi çekici. Çünkü bu iki kitap, gezi edebiyatımızın iki önemli dönüm noktasında durmaktadır. Eski dönemlerden başlayıp günümüze kadar getirilen gezi kitaplan incelemesi adeta gezi edebiyatımız üzerine çizilmiş genisçe bir harita... Denilebiür ki, sadece bu bölüm bile ayn bir kitap çık olarak veterlilikte. "Avrupa Ülkeleri ve Şehirleri: Tarih, Coğrafya, Panorama" başlıklı 130 sayfalık bölümde gezi notları çercevesinde Fransa, Almanya, tngiltere, Italya, Isviçre ve Balkan ülkeleri incelenmis. Bu incelemede ülkelerin XIX. yüzyılaaki genel özellikleri, büyük kentlerin durumu, coğrafi ve tarihi özellikleri söz konusu edılmis. Doğal olarak en çok Paris'ten söz ediliyor; çünkü o dönemde Paris, Osmanlı gezginlerinin en çok uğrak yeri olan önemli bir başkent durumunda. Gazeteciler de, edebiyatçılar da, sanatçılar da, poliükacılar da öncelikle Paris'i görmek, orada hiç olmazsa birkaç gün geçirmek istiyorlar. Daha sonra Londra, Berlin, Roma vs. gibi büyük şehirler geliyor. Bunların yanı sıra ülkelerin küçük kentleri hatta kasabalan da, gezginlerin anlattıkları cerçevede, araştırmada yer bulmuş kendine. "Avrupa Medeniyeti" başlıklı üçüncü ÖkalarveŞMrfar Ahmet Midhat Efendi (18441912) Cenap Sahabeddin (18701934) Kitabın "Avrupa'da Sosyal Hayat" başlıkb beşinci bölümünde Avrupa nalklannın yaşayışlan ele alınmış ve XIX. yüzyılda özellikle Fransızların, Ingilizlerin, Almanlann, Akdeniz ve Kuzey halklan ile Bal kan uluslarının sosyal yaşamları gezi nodanna yansıyan bütün yönleriyle söz konusu edilmiştir. tnsanlann kılıkkıyafetleri, çalışma ve eğlence biçimleri, alışveriş sırasındakı davranışlan, mekânlarla ilişkıleri, toplum içındeki etkinlikleri bu bölümün ayrıntılı olarak jnlatılan konulandır. Sosyal hayatın öMehmed Rauf (187519311 nemli bir kısmı da hiç CUMHURİYET KlTAP SAYI 584 SAYFA 16