Katalog

'Orvantalist bakışa karşı bir araşfrma' Dr. Bâki Asiltürk, kitabında hep yapılanın tersini yapıyor ve Batılının Osmanlıyı nasıl gördüğünü değil, Osmanlının Batılıyı nasıl gördüğünü aktanyor bize. Âsiltürk'ü çalışmasından dolayı kutluyor ve onunla yaptığımız bir söyleşi ile kitap üzerine bir yazıyı yayımhyoruz. OŞMANLI AVİİlJPA 4 "Osmanlı Seyyahlarının Gözüyle Avrupa" adlı araştırması üzerine Dr. BâkiAsiltürk'le söyleşi görme tutkusu ilk insandan günümüze kadar sürüp YUCEL KAYIRAN gelmiştir. Hatta denilebilir ki yeni buluşlann, keşifkı Asiltürk, yakınlarda, XIX yüzyddakı Osmanlı seyyahlarının lerin büyük çoeserlerine ilişkin yapttğın arasttr ğunluğu insanoğma, kitap olarak yaytmlandı • Osmanlı Sey lunun seyahat tutkusu, Marco Poyahlannın Gözüyle Avrupa. Büyük Boy, lo'nun kökeninde 600 say/a civannda hacımlı bir kitap bu ticaret de olsa dinSen genellıkle modem Türk şiirine iltskin yazuanndan tanımyorsun. Bu arastırma mez seyahat arzunın "talı" alant edebtyat olsa da özek soru su, Piri Reis'in oknu edebiyat değil. Neden? Bu soruyu ılgı yanus sınırlarına ıılaşma isteği, potansiyellenne ılıskin btr soru olarak da Nansen ve düşünebilirsin. Amundsen'in ku or. Bâkl Asiltürk, bu kltabı doktora araştırması olarak hazırlamıs ve daha Çok haklısın. Şöyle bir geriye dönüp tuplara duyduğu sonra da tezin kitap olarak yayınını gerceklestlrmls. baktığımda vazdığım yazıların çoğunun aşk olmasaydı modern Türfe şiirine ilişkin olduğunu görmuk'un Yeni Hayal romanlannda seyakuşkusuz onlann görüp anlatuklan yerledüm ben de bu soruya yanıt düşünürken. hatin etkin bir alan olan romana yansıdırin öğrenilmesi daha geç tarihlere kalaBu elbette bilinçli bir tercih; çünkü şiir ğı ileri sürülebilir. Şiirimizde de seyahatin caktı. Bir seyahat, hiçbir zaman yalnizca benim yaşamımcıa çok önemli bir yere saönemli bir izlek olduğu söylenebüir. Hebir seyahat aeğildir; sosyolojik, tarihsel ve hip. Neyse, bunu belki başka bağlamlarmen aklıma gelenlerden birkaçını sayabilimsel bir etkinliktir. Özellikle büyuk da konıışmak gerekir... yım (bu konuda "Şiir ve Seyahat" başjıkseyahatlar için bunun boyle olduğu doğaSayflnn BOBOiyiD lı uzuncabiryazı dahazırlıyorum): Ahmet bilimcilerin, dünyanın dört bir tarafına "Neden?" sorusunuıı yanıtına gelince: Hasim'in "Yollar", Yahya Kemal'in "îsaraştırma gezileri düzenlediklerini anımMarmara İJniversitesi FenEdebiyat Fatanbul Ufuktaydı", Faruk Nafiz'in "Han satmak isterim. Ulrich Im Hof, Avrupa'da kültesi'nde Türk Dili ve Edebiyatı alanınDuvarlan", Ümer Bedrettin Uşaklı'nın Aydtnlanma kitabında bu konuya geniş da araştırmalar yapan ve ders veren bir "Deniz Sarhoşlan", Orhan Veli'nin "Yol yer vermiştir. akademisyenim. Benim bu araştırma koTürküleri", Hilmi Yavuz'un "Yollar ve İnsanoğlunun bu gezip görme tutkusu nusunu tercih etmemde hem master sıraZaman", îsmail Uyaroğlu'nun "Yolcugiderek bir başka tutkuyla, yaratma tutsında çalıştığım alanı genişletme arzusu luk", Refik Durbaş'ın "Yol Kavuşumu", kusuyla birleşmiş ve edebiyat eserlerinde hem de edebiyat tarihjne ışık rutacak el Şavkar Altınel'in "Gece Geçilen Şehirseyahatin belirgin izleri görülmüştür. Madeğmemiş metinleri gün ışığına çıkarma ler"... Ilginçtir, benim de 1985'teyayımsallann, efsanelerin ve destanlann beslenisteği rol oynadı diyebilirim. Seyahat edeladığım şiir kitabımdaki ilk şiirin adı Yoldiği önemli alanlardan biri de seyahattir. biyatı, master döneminden ilgimi çeken Homeros'un îliada ve Odysseıa destanla culuk"tur! bir alandı; master arastırmam Cenap San, Voltaire'in Candıde'ı, Cervantes'in Don Bu çalısmada ınceledığin seyyahların habettm 'tn Surıye Mektuplan idi. (YakınOuıjote, Rousseau'nun Yalntzgezer'm Ha ıçınde edebıyatçılartn küçümsenemeyecek da onu da yayınılayacağım.) Şairin Suriyallert, Melville'in Moby Dtck, Daniel de mryeri var Oysa, Battlt seyyahlartn, özelye'den yazdığı gezi izlenimlerini inceleFoe'nun Robınson Crusoe, Sterne'in Hıs likle kttaplart Türkçeye tercüme edilmıs miştim. Doktora çalışmasında da seyahat st Seyahat, Levvis Carrol'ın, Altce Hartka onlann önemli bir ktsmt edebıyatçt değil. edebiyatının hemen hiç dokunulmamış lar Dıyartnda, Jules Verne'in Ay'a Seya Mesela Fnedrtch Sarre, H. von Moltke,}. bir alanına eğildim. Batı nın bizi nasıl görhat, Seksen Günde Devrıâlem, Hesse'in B Javernter, Hans Dernschıoam, Franz düğünü hep merak ederiz de bizim BaSiddharta, Joyce'un Ulysses romanlannda Carl Endres. gıbı Yanı Batt'da seyyahlık tı'ya bakışımızı pek merak etmeyiz netemel izleğin seyahat olduğu tartışmasız edebiyat dtşı bir alan. Senin de kitabında dense... Benim bu arastırmada yaptığım, bir gerçektir. Bizim edebiyatımızda da buvurguladtğın gıbı, sınırlan öteki türlerle Osmanlı seyyahlannın Batı'ya bakışını henun örneklerini görmek mümkün. Reşat ılısktsınde kaygan olsa da, bizde özellikle men bütün yönleriyle irdelemek, onlann Nuri'nin Çaltkusu, Halide Edip'in HanTanzimat 'tan bu yana edebtyat içt bir etkinBatı'ya ilişkin yazdıklannı sosyolojik, tadan, Refik Halit'in Sürgün, Orhan Palıkgıhı Neden? rihsel açılardan değerlendirmek oldu. Evet, seyyahların yazdıklannda edebiyat Söylediklerinebirölyoktu ama Türk modernleşmesinin çüde kaulmayabilirim; önemli bir döneminin kaynaklan vardı çünkü Avrupa edebiyatonlann gezi notlannda. Meseleye bu açıfannda da önemli yazardan yaklaşınca, yazılanlann edebi değerların, şairlerin aynı zalerinin yanı sıra sosyolojik ve tarihsel açımanda iyi gözlemler yalardan değerlerinin de önemli oldugunu pan birer seyyah oldukdüsünmek durumundayız. Osmanlt Seylannı biliyoruz. Bu anyanlanmn Gözüyle Avrupa adlı arastırlamda Goethe'nin îtalya mada incelediğim metinlerin çok büyük Seyahattm, Lamartine in bir bölümü hiç incelenmemiş, TürkLaDoğu'ya Seyahat'ini, tin harflerine aktanlmamış seyahat eserHesse'in Doğu Yolcululeriydi. Diyebilirim ki yaklaşık olarak on ğu'nu, Stendhal'in Robin (10.000) sayfa üsmanlıca metin okumaNapolıFloransa'sım dum bu çahşmayı tamamlayana kadar. sayabifiriz. Bunların yanı sıra Baulı yazarlann, şa Sadece seyahat eserlert bağlamında deirlerin Türkçe'ye çevrilğil de kavram olarak seyahat ıle edebtyat memis çok sayıda gezi kiarastnda nasıl btr tltskı kurulabilir sence? tabı oldugunu da biliyoSeyahat, edebiyatı besleyen btr alan olaruz. Bununla birlikte rak düsünülebılır tm ? söylediklerinde haklılık Tarihsel kaynaklar bize gösteriyor ki ayı da yok değil. Şöyle seyahat, insanoğlunun en eski etkinliklePeç (pecside 1625'de Türkler tarafından yapılan ve bugün klllse i; bizde yazarlar, aydınolarak kullanılan caml. nnden biri. Yer değiştirme, yeni yerler larTanzımat'tan itibarcn kendilerini toplumun yol göstericisi, öğretmeni gibı görmüşlerdir. Yazdıklannın çok önemli bir kısmı toplumu bilgilendirmeye, insanları yönlendırmeye, halkı aydınlatmaya yöneliktir. Yani, genellikle didaktik bir yaklaşım görülür avdınlann yazdıklannda. Durum böyle ofunca Avrupa'yı gezip görerek anlatmak, toplumda bir Avrupa imajı uyandırmak da adeta onlara düşmüştür. Aynca, o dönemin siyasi özelliği göz önüne alınıp herkesin kolayca yurtdışına çıkma şansına sahip olmadığı, ancak ülke yöneticilerinin izniyle bu gezilerin yapılaığı da hesaba katılmalıdır. Gazetecilerin, bazı yazarlann, matbuat âleminden önemli isimlerin Avnıpa'ya gitmesi ve yazdıklannı yayımlaması biraz daha kolay olmuştur. Bunlann bir bölümu de zaten saray tarafından görevlendirilmiş kişilerdir. Örneğin, Ahmet Midhat Efendi saraya yakın bir gazetecidir ve Abdülhamit'in özel izni ve isteğiyle Avrupa seyahatini gerçekleştirmiş ve yazdığı bin kırk (1040) sayfalık dev eser, Abdülhamit'in isteğiyle bütün Avrupa kütüphanelerine gönderilmiştir. Jön Türklerin giriş nedenleri ise bunun tam tersi bir görünümdedir; onlar Avnıpa'ya kaçmışlar ve seyahatleriyle il;ili izlenimlerini çesitli gazetelerde tefri:a etmişlerdir. Bunların bazılarının aynı zamanda devrin önemli edebiyatçılan olduğu unutulmamalıdır. Tanzimat sonrasında "yazargazeteciaydm" kavramlan neredeyse iç içe geçmiş durumdaydı. Avrupa gezisi yapanlar arasında edebiyatçıların sayıca fazla oldugunu düşünürken olaya bıraz da böyle bakmak gerekir. İ Bu anlayış tam olarak kendini korumuş olmasa bıle Cumhuriyet sonrasında da edebiyatçılann gezi tünine özel bir önem vrediklerini söylemek mümkün. Ahmet Haşim, Reşat Nuri, Halide Edip, Sait Faik, Nahit Sırn, Ahmet Hamdı Tanpınar, Attilâ llhan, Yaşar Kemal, Enis Batur, Şavkar Altınel... gibi yazarlann, şairlerin gezi edebiyatı alanında de eser verdikleri biliniyor. Şlpkltabnnkardeft Sayısal bir karşılaştırma yapmadan yargıya varmak zor ama Batı'yla kabaca karşılaştınldığında bizde seyahatin edebiyat ici bir etkuılik olduğu doğru. En azınaan Evliya Çelebi gibi bir örnek var edebiyatçılanmızın önünde. Çelebi'nin on ciltlik dev eseri hem bir seyahat eseridir hem de edebiyat açısından devrinin en önemli düzyazı kitabıdır. tlginçtir, bizim seyyahlanmızın çoğunun gezi notlannda yer yer Evliya Çelebi 'ye göndermelere rasdadım okumalanm sırasında. Kendini Evliya Çelebi gibi gezgin görenler, onun adını saygıyla anarlar, bir yolunu bulup Çelebi'nin Seyahat adb dev eserinden söz edenler var gezginlerimiz arasında. Ahmet Hasim'in şu ueğerlendirmesi ise hem bu somna bir yanıt oluşturacak doluluktadır hem de benim gezi edebiyatına ilgi duymamda bir vönlendirici olmuştur:' Seyahatname, hiçbir lisan hünerine muhtaç olmaksızın, bir şiir kitabının kardeşidir. Osmanlt seyyahlannın amaa ne? Osmanlt seyyahlan derken özellikle XIX yüzytl seyyahlannt kastediyorum. Zaten Osmanlı Seyyahlannın Gözüyle Avrupa 'nın da sorun alanı bu yüzytl. Bu bastmdan bu seyyahlann niyettyle, örneğtn Evliya Çeleoı'nın yapıtındakı nıyet arasında yapılan bırktyaslama, bu seyyahlann amacı konusunda önemli tpuçlan verebilir bize. • XIX. yüzyılda Avnıpa ülkelerine giden Osmanb seyyahlannın asıl amacı gez dikleri coğrafyayı bütün yönleriyle Osmanlı kamuoyuna tanıtmak. Öncelikle" CUMHURİYET KİTAP SAYI S84 E SAYFA 14