Katalog

* kullanılmaya başlamayan arşıvler de yok değıl Hastaneler, kıhseler, okullar gıbı kuruluşların yanında, henuz ortaya çık mamış şahsî arşıvler de mevcuttur Bunların kazandması zaman, nıyet, ılgı, para gıbı bırçok etkene bağlıdır Dığer taraftan, çok olumlu kıpırdanmalar da gozle nıyor OzellıkJe Cumhurıyet donemıyle vaşıt olan bırçok kuruluş kendı tarıhlenyle ılgılenmeye başlamış, arşıvlennın değerlendırdmesıyle ılgılı gırışımlerde bu lunmuşlardır Burada dıkkat edılecek başlıca husus, bu çalışmaların nasıl yapılacağıdır Maalesef bırçok kuruluşun tu tumu sadece kendı tarıhlerıyle dgılen mek, bunu da kontrollu bır şekılde yap mak yonundedır Yanı arşıvlerını bır tarıhçıye açar, sıparış uzerıne bır tarıh yazdırır ve bunu da belırlı olçude denetlemek ısterler Bunun netıcesınde kullanım eksık ve o kaynakların açdabdeceğı bır çok araştırma alanı kapaü veya atıl kaJır Osmanlı Bankası orneğınde ıse, bence ıdeal bır "ozel sektor/akademık çevre" ışbırlığınden bahsetmek mumkun Ban ka yola "kendı" tarıhını yazdırmak gıbı bır amaçla çıkmadı Elındekı malzemenın her turlu araştırmaya açılması ıçın gere ken butun yatırımlan yaptı ve bu sayede kendı tanhıne de kavuştu Ustelık bu surece herhangı bır şekılde mudahale et mek yolunu da seçmeyerek, ışı tanhçıye bıraktı Boylece kanımca ıkı taraf da ka zançlı çıktı ve sadece bır projeyle sınırh bır ışbırlığınden çok, uzun vadelı bır alış verısı mumkun kîlan bır zemın oluşturulabıldı Asıl ornek alınması gereken de budur Tesekkur edertm Eklemek ıstedtğımz bır sey var mı? Belkı sadece bır çağrıda bulunmak ıs terım O da genç (veya yaşlı) araştırmacılarımızın bu arşıvlere gelıp çalışmaya başlamalarıdır Inanıyorum kı buradan çıkacak yenı araştırmalar tarıh bırıkımımıze çok şey katacaktır • tırmektedır Kışının boy fotoğrafının, baş vuru formunun, referans mektuplannın, sı nav sorularının, genel mudurluk ıle yapdan yazışmaların, sıcu bdgılerının ve mufetuslerın raporlannın tutulduğu dosyalar, Ös manlı ve daha sonra Turk toplumunun bır kesıtını yakından ınceleme ırnkânı tanımak tadır Sosyal tarıh açısından da, fotoğraflar moda, gıyım tarzı, duruş şeklı ve vucut ddı konusunda çok zengın bır ven tabanı oluş turmaktadır Operasyon arşıvîen yuzyıl sonunda îstan bul'da yaygın bır yatırım şeklı olan hısse se nedı ve tanvd ışlemlerı uzennde yoğunlaş maktadır Emanet fişlen, emanet makbuz lan ve defterlen, hısse senetlen donemın ls tanbul burjuvazısı hakkında onemlı ıpuçla n vermekte ve muşten dosyalannı tamam lamaktadır Aynca, Cumhurıyet donemı ekonomık tannıne ışık tutacak varlık vergısı çeklen de bu senye dahıl eddmıştır Gaynmenkul arsıvlen, Osmanlı Banka sı'nın gaynmenkullen ve şubelen hakkında btlgılerı bır araya getırmektedır En etkıle yıcı parçasını kuşkusuz, Guıldhall Kutup hanesı'nden getırılcn ve Osmanlı Banka sı'ının genel mudurluk bınasının 1892'de Valaury tarafından çızdmış planlan oluştur maktadır Değışık donemlere aıt fotoğraflar da gorsel zengınlıklerı ıle mımarlık tanhı açısından kavnak teşkıl edebdmektedrr Son ıkı bolum henuz tasnıf edılmemış dı ğer belgeler ve objelerden oluşmaktadır Obje koleksıyonu genel mudurluğun çeşıt lı bırımlerınden ve şubelerden merkeze gonderden daktılo, hesap makınelen, ka lıp, terazı gıbı bankacddc objelennden oluş maktadır Bunun yanı sıra, Osmanlı Banka sı ve bankacdık tarıhıne ışık tutacak bır soz lu tarıh çalısması yapdmıştır Bunlann vı deo ve teyp kayıdarı dığer belgeler sensın de*yer almaktadır Genel mudur, personel ve muşterılerle yapılan goruşmelerde yazılı belgelerde yer almayan ve alâmayacak olan duygusal ve kışısel tanıklıklar bır araya ge tırürnıştır 1998'den ben surdurulen bır proje kap CUMHURIYET KİTAP SAYI 5 3 6 Osmanlı Bankası tarihi İCEN BÖRTÜCENE * '£/ Kastb Habıbullab para kaza nan kısı Aüah'ın sevgtlı kuludur' E dhem Eldem, Osmanlı Bankası Ta rıhı kıtabının "Paşalardan Bakkalla ra Osmanlı Burjuvazısının Gelışı mı" bolumunde, bankanın gınşındekı kıta bede bu ıbarenın yer aldığını soyluyor Tuhaftır, Tanrıyı da parayı da yaratan ın san, yarattığı bu ıkı ılluzyonun esın olmuş tur Bınnı kazanmak ıçın peşınde koşmuş onu elde etmek ıçın gırmedığı kılık kalma mış, zaman zaman ınsanı değerlennı bıle yı tırmış, sonra da ıkıncı yarattığı ılluzyona sı ğınmıştır £1 Kasıb Habıbullah Sevgılı dostum, arkadaşım, Ergın Gun çe "Paranın karası, akı olmaz" derdı bana ve, "olanaksızlıklar onunla lehımlenır " de başlayan Shakespeare'ın Venedık Ta an'nden bır parça okurdu Bır zamanlar buğday, arpa, sut, peynır, tuzdu Değırmencıye buğday venr, karşı lıgında kendı buğdayını oğutturur, una çe vınrdı ınsan Un verdıp sut, pevnır alınır dı Sonra tunç, gumuş, altın oldu, peşınde koşuldu Altın nerede ıse oraya yelken açddı, ruzgânn da desteğıyle Amenka Kıtası keşfedd dı, altın ve gumuş Avrupa'ya taşındı durdu Bu nedenle denızlerde korsanlar turedı Kı mı zaman altınlar ve gumuşler korsanlara kaptırddı, kımı zaman korsanlar dıze getı rıldı Ama altının parladığı her yerde, lcan akmaktaydı Merkantdızmın egemenlığı suresınce ve dunyanın en ucra koşesınden taşınacak son altına kadar Değışım aracı olarak yalnızca metayı de ğd.eucubdedeğıştırdı Altınlannı tuketen krafiar, ımparatorlar bunlan bınktıren ban kerlerden borçlanır oldu Artık savaşlan, sarayların luks tuketımını finanse eden bu bankerlerdı Altın gumuş oncelen banker lerın tefecılenn kasalarına, daha sonra bıt lerı kanlanan bu bankerlerın bır araya ge lerek kurduğu bankalann kasalarına gırdı Altın kendısını yaratan kanın ustune otur mub, kasalara gırıp sakianmıştı Gumuş saklanan altına gore tanımlanınca koylule rın elıne geçtı Saklanan altının yerıne etraf ta renklı kâğıtlar, banknotlar uçuşmaya baş ladı Guç, arıstokrası, sarraf, banker ve te fecı gıbı kendı sınıfından aşağı duzeyde bır sınıfın oyuncağı olmustu artık Buna kat lanmak aşağdatıcı bır durumdu onlar ıçın Bu yuzden kendı bankalarını, sonra merkez bankalannı kurdular Banknotlann ustune kendı guçlerını sımgeleyen kuruculannın ya da kral ve kralıçelerının resmının konul masını ıstedıler Onlara altın karşdığında para basma vetkısı tanıddar Bu banknot lar, sertıfıkafar kasalarda saklanan altının değenrun ustunde para yaratır oldu Artık "Borç Ekonomısı Over Draft Economy" başlamıştı Sermayenın kokenınrn tasarruf olduğunu ılen surenler çıkarcı bır tutum ıçındeydı Çunku artık borç ekono mısı ıçınde sermayenın ıstcdığı "başkalan nın tasarrufta bulunması dır Tıpkı Manc'ın unlu "Panama Kanalı Rezaletı" dı ye adlandırdığı Panama Kanalı'nın ınşaası ıçın bırtakım renklı kâğıtlann bankalar ve bankerler aracılığı ıle Londra, Pans, îstan bul vb kentlenn borsalannda aknıp satılır olması ve Panama Kanalı dolandırıcdan ıçın tum Fransa halkının bır buçuk mılyon frank tasarrufta bulunmalan gıbı Renklı kâğıtlara tasarmflannı yatıranlar ne ana pa rasını ne de bu kağıtlardan beklenen getı nlen elde edebılmışlerdır Panama Kanalı rezaletı tek olay değıldır Örneğın ıçınde Osmanlı Bankası'nın da bulunduğu Gu ney Afnka Altın Madenlen şırketı nıssele nnın tstanbul Galata para pıyasasında sa tışını, arkasından Londra borsastnda yaşa nan Ekım 1895 knzının Osmanlı Banka sı'nı bde ıflasın eşığıne taşıdığını Edhem Eldem'ın Osmanlı Bankası Tanhı kıtabın da, tanhçının renldı uslubu ve bana gore ustu kasıtlı olarak ortulmuş dunya goruşu nun (bu tutumun onun araştırıcı ve bdım sel objekuflığınden kaynaklandığını sanıyonım) perspektıfinden zevkle ızlemek ola naklı Bu uygulamalar çoğaknca ve saadet zın cırlen kınlınca kapıtalızm krızlere gırmış tır Gerçekldcte aşın uretımın neden olduğu, ama zahın olarak spekulatıf para oyun lannın sonucu ortaya çdcan 1929 buhranı bunlann en unlusudur Paranın ve ozelldc le kredınm sermaye yoğunlaşmasını ma nuple eden araç olduğu onemlı bır gerçek Ama aynı zamanda çeuşkısını ıçınde taşıdı ğı da ortada tanhsel gorevı ıçınde onu "ye nı bır uretım bıçımıne taşımak" Ozelldde kredı sıstemıyle Bıreyler, şırketler bankalara, bankalar da bu borcu merkez bankalanna vansıttdar Merkez Bankaları sahıp oldukları altının ustunde para basıp mal ve hızmet uretımı nı finanse ettder Merkez bankaları dış âlemle dgdı borç ve alacaklannı karşdaştı np kendı lehlennde bır fark bulduklann da tonlarca altını taşıddar kasalarına, aksı durumda tonlarca altını dış âleme gonder dder Altın yıne harcketlenmıştı Dunya tı caret hacmı genışleyınce dış odemeler altı na ycnıden nareket kazandırmıştı Ama tonlarca altının bır yerden bır yere hareke tı guç ve nsklı bır ıştı Altın kasalardan çdcmak ıstemıyordu Operasyon arşlvleri samında, belgeler bdgısayar ortamına geçı rılmekte ve orıjınal belgenın bır kopyası alınmaktadır Ingıltere'de Guıldhall Kutup hanesı'nde bulunan arşıvler de merkeze ge tınlerek dıjıtal kopyalan alınmakta ve Lond ra (London) başlddı senyı) oluşturmaktadır Derde Pans Komıtesı arşıvlerınden de bır kopya temın edılmesı plardanmaktadır Bu arada, dığer kurum ve araşnrma merkezle n ıle temasa geçılerek donemın sıgorta plan lannın, tıcaret ydlddannın, ıstatıstıklennın, vb dığer dıiıtal kopyası alınmakta ve farldı yerlerde bulunan malzemenın bır araya ge tınlmesıne çalışdmaktadır Amaçlanan, ola bddığınce tamamlanmış bır senyı dıjıtal or tamda araştırmacılann kullanımına sun maktır Merkezde aynca bır ıhtısas kutup hanesı oluşturulmakta ve Tanzımat donemı sonrası ekonomık, sosyal, polmk ve kultu rel tarıhın yanı sıra finans ve bankacdık ta nhı de dgdı referans, makale, tez ve latap lar bır araya geunlmektedır Aynca Turkıye Ekonorruk ve Toplumsal Tanh Vakfı ve Avrupa Bankacdık Tanhı Bır lığı de ortak projeler uretdmış, 1997 'den bu yana da sergı, bır belgesel, uç kıtap kamu oyuna sunulmuş, bırTcolokyum duzenlen mıştır Arakk 1997'de acdan "Tanhten Iz ler sergısı Osmanlı Bankası arşıvlenn tanı tımına yoneldc bır sergı olmuş, arşıvlerden 18601930 ydlan ıon bır kesıt sunulmuş tur "Nakden Tanh' sergısınde ıse Osman lı'dan gunumuze kâğıt paranın tanhı 10 donemde ımaj, obje ve muzdc de butunleştın lerek Araldc 1998'de zıyaretçdere sunulmuş tur SergıdeOsmanlıdonernnçınTahsınls bıroğlu, Cumhunyet donemı ıçınTC Mer kez Bankası koleksıyonlan sergdenmıstır Bu son sergı Ankara'ya da taşınmışur Ekım 1999'da duzenlenen "Doğu de Batı'nın Kavşağında Bankacdık, Ticaret ve Yatınm lar" kolokyumu yurtıçınden ve dışından akademısyenlerle bankacdan bır araya ge tırmıştır Yayınlar ıs>e Prof Edhem Eldem ın uzun ydlar suren çahşmalannın urunudur 1997'de yayımlanan 135 Yıllık Btr Hazıne Osmanlı Bankası Arştvınde Tanhten îzler OrtahprtUeler Derler kı unlu ıktısatçı Keynes merkan tdıst dunya goruşune sahıptır Kıtabının ıs mı de "Istdıdam, Faız ve Para" ama onun kuramı ve modelı uygulanmaya başlayınca altın kasalara daha çok saklanır olmuştur Çunku kapıtalızmın altın çağı 1945 1970'lı ydlarda taze talebı yaratmak ıçın daha çok lcredı ve parayı devreye sokmak zorunda kıtabını, 1998'de Osmanlı Bankası Bank kalmıştır Bu yuzden paranın parayla ta notlart (1863 1914) ve 1999'da Osmanlı nımlandığı bır donemı armağan etmıştır dunyaya Guçlu devlet parası, yeşd dolar Bankası Tanhı ızlemıstır lar, dığer paralan belırler konuma gelmış Merkez, Tanh Vakfı de bırhkte, gerek or Keynes'ın polıtıkalan tekela kapıtalız bankacdık ve finans hakkındakı dıjıtal arşı mın ustune telcelcı devlet kurumunu yer vı zengınleştırecek, gerekse Osmanlı ve leştınrken altına gore tanımlanmış bır ban Cumhunyet dttısat tanhı uzenne bır refe ka parası, guçlu para, USD, dığerlennı ta rans kaynağı oluşturacak dcı yenı projeyı de nımlar hale gelmıştır O kadar kı.Eldem'ın başlatmışur Banlcacddtve finans lconusun belırrtığıne gore, Osmanlı Bankası'nın genç da yapdacak Osmanlıca, tngdızce, Fransız Turkıye Cumhunyetı hukumet» de yaptığı ca ve Turkçe yerel basın taraması de yurnanlaşmada yapacağı emısyonun karşdığın çı ve yurtdışındakı bellı başlı kutuphanele da bır rruktar altın,Luyuk olçude ABD Do rın katalog taramasının bu sene sonunda ta lan ve kıymetlı hısse senetlen bulundur mamlanması ongorulmektedır Osmanlı masını hukumete kabul ettırmıştı Bankası tardıının yerel basındakı yansıma lar çerçevesmde ele alınacağı ve Dr Murat Para dığer paralan tanımlayarak tekelcı devlet kapıtaüzmının sermaye bınkım su Koralturk'un kaleme alacağı kıtap ıse bu recıne buyuk olçude ıvme kazandırdı O çakşmanın bır urunu olarak sene sonunda kadar kı, kapıtalızmın knzlen yenıden gun yayımlanacakur Bunun yanı sıra, Osmanlı deme geldı Zahın olarak stagflatıon denı Imparatorluğu'nun ve daha sonra Turkıye len ya da petrol knzı olarak adlandınlan Cumhunyeu nın malı hayatında onemlı bır 1972 ve 1982 knzlen yaşanan bu surecın rol oynayan Bankalar Caddesı'nın geçırdı urunlendır Oysa para sermaye bınkım su ğı değışımı yansıtacak bır sergının ekım recının nıtelığını değıştırmekte ve yenı bır ayında zıyaretçdenyle buluşması planlan uretım bıçımıne kapıtahzmı taşımaktadır maktadır llk çalışmalan onumuzdekı gun Yoğunlaşma o derdı yuksektır kı, sermaye lerde gerçeklestırdecek ve Hazıran 2001 'de ulus smırlannı asma eğdımındedır aruk sonuclanacak bır odullu yanşma de de ban Kuresel sermaye Dinkım surecmın temel kacdılc vefinanstanhı uzenne yapdan çalış leruıı atmaktaaır, yedeğıne elektrondc dev malara destek verdmesı amaçlanmaktadır nmını ve kureselleşmış para sermayeyı ala AltBTMtlf MP RNkM rak Sene başında Osmanlı Bankası'nın Gala Yenı dunya duzenının ya da globalızmın ta'dakı eskı genel mudurluk bınasına taşı varsa bır hedefi, o da tek pazardır Tek pa nan Osmanlı Bankası Finans ve Bankacdık zar tek parayı yaratacak mı? Bdınmez Ama Tanhı Araştırma ve Belge Merkezı, arşıvle tek pazarlardan bın, AB, yakınlarda kendı n ve kutupnanesının yanı sıra sergı salonla Merkez Bankası'ını kurdu, parasını da bab n, çok amaçlı odaları ve konferans salonla u Bununla bırldcte para sermaye devleüe nyfa, sosyal ve ekonomdc tardı uzennde ça nn, IMF'nın, Dunya Bankası gıbı uluslara Lışma yapan araşurmacdarm bır araya gele rası finans kurumlannın denetımı dışında bıleceklerı alternatıf bır mekân oluşturmadır Bugun dunya tıcaret hacmının 32 kaü yı amaçlamaktadır Merkezın 3 ayda bır kadar global para sermaye denetımsız guncellenen web sayfası gerek arşıv nakkın "plankton" gıbı dolaşmaktadır yerkurede da detaylı bdgı ve orneklere, gerekse gun Sonucu da ortadır Son yaşanan " Asya Kn celleştınlmış katalogdan arşıvlenn son şek zı" lıne ulaşma konusunda araşurmacdara yar Edhem Eldem'ın Osmanh Bankası Tan dımcı olmaktadır • (*) Osmanlı Bankası Bankaalık ve Fınans hı kıtabını okurken pararun ve kredının ta Tanhı Araştırma ve Belge Merkezı Yonetıcı nhını yaşıyprdum sankı Kendımı da yuz lu kapı tanrısı gıbı hıssedıyor bankanın ta ı SAYFA 5 itflMMiFabvanmr'