Katalog

Kapak konusunun devamı. • " şuyla sona eriyor. O tarihten günü• müze kadar uzanan dönem içinde Osmanlı Bankası her ne kadar bazı niteliklerini kaybettiyse de (devlet bankası, merkez bankası, emisyon bankası vs. gibi), çok ilginç bir hayata devam etmiştir. Bence bunun tarihi yazılmalıdır. Üstelik, bizde yakın kurumsal tarihte genellikle görüldüğü gibi faaliyet raporuna benzeyen bir tarih olarak değil, gerçek bir tarih olarak. Fakat bunu ben yapacak değilim, gerçekten ihtisas ve ilgi alanımın dışına taşmış olurum. Kitabımda işlemiş olduğum döneme gelince, orada da söylenecek, keşfedilecek birçok yeni şey var. Belirli bir senteze varmaya çalıştığımdan, son derecede ilginç olabilecek birçok olav ve açıyı bir kenara bırakmak zorunda kaldım. Özellikle bazı mikro ölçekli ve derinliğine çalışmalar için meydan tamamen açıktır. Sözgelimi, bankanın mevduat veya kredi poîitikaları, taşra şubelerinin faaliyetleri, personel poîitikaları gibi konuların her biri ayrı bir tez veya yayına temel oluşturabilecek ilginçlikte ve zenginliktedir. Bütün ümidim, arşivlerin araştırmacılara açılmasıyla birlikte bu tür çalışmaların başlaması. "Benden bu kadar" der gibisıniz. Bu kitapla birlikte bu konuya kendi açınızdan bir nokta mı koydunuz? Kesinlikle değil. Bu arşiv malzemesi ne de olsa "ilk göz ağrım". Ondan kopmayı asla düşünemem. Fakat biraz önce tarif ettiğim türden mikro çalışmalara ve projelere yönelmevi düşünüyorum. Yani bankanın arşivinden hareketle, son dönem Osmanlı veya erken Cumhuriyet sosyal tarihiyle ilgilenmek istiyorum. Somut bir örnek de verebilirim. Bankanın personel dosyalarından yararlanarak bu dönemleri kapsayan bir "küçük burjuvazi/yüksek proletarya" incelemesini amaçlayan bir projeyi baslatmak üzereyim. Bu proje daha önce söylediklerime iyi bir örnek teşkil edebilir, çünkü bankanın personel politikasını vs. değil, belirli bir toplmsal kesiti incelemeyi amaçlıyorum. Bence bu tür bir kullanım Osmanlı Bankası arşivlerinin belki de en önemli özelliğini ve zenginliğini vurguluyor: Kendi tarihinin ötesinde içinde bulunduğu toplumun tarihine yeni atılımlar kazandırması. Edhem Eldem mek gerekirse, üzerinde çalışmaya başladığım personel dosyalannda 1930'lara kadar takriben 6000 kişi için birer fotoğraf, nüfus bilgileri, okuryazarlık derecesi, eğitim seviyesi, lisan bilgisi, maaş, görev yeri ve süresi, sağlık durumu vs. gibi bilgilere ulaşabiliyorsunuz. Bu tür bir toplumsal veritabanına ulaşmayı bundan birkaç sene öncesine kadar tarihçiler ancak rüyalarında görebilirdi. Kısacası hâlâ çok eksikleri bulunan yakın dönem toplumsal tarihimiz açısından Osmanlı Bankası arşivlerinin gerçek manada bir çığır açabileceğini söylemek mümkün. Buna benzer yeni kaynaklartn ortaya çıkmastnt beklemek gerçekçi olur mu? Baska kurumlartn benzer gıriştmlerde bulunacağını düsünebilır mıyiz? Açıkçası, Osmanlı Bankası'nın geçmişine ve önemine sahip başka Tarihle dolu bir yaşam kurumlar azdır ve çoğunun arşivleri ya kayıp ya eksiktir. Mesela, birçok açıdan benzer bir kurulus olan Düyunu Umumiye'nin arşivleri bildiğim kadarıyla henüz ortaya çıkmadı. Keza, Ziraat Bankası'nın arşivlerinde büyük gedikler olduğunu duydum. Daha küçuk kuruluşlarda ise durum daha da vahim, çünkü çoğu zaman kuruluşların beraberinde arşivleri de yok olmuştur. Bizde maalesef herhangi bir asırlık müessesenin arşivini ortaya çıkarmak mümkün olamamıştır. Tabii bu hiçbir zaman olmayacak demek değildir. Mevcut olup henüz sistematik bir şekilde Osmanlı Bankası Tarihi/ Edhem Eldem / Tarih Vak/t Yurt Yayınlart Osmanlı Bankası Banknodan Osmanlı Bankası Arşivi ve Tahsin Isbiroglu KoleksiyonunAual Edhem Eldem French Tradc In Is The Ottoman Ciry between East and West/ Edhem Eldem, tzler/ Edhem Eldem Edhem Eldem Daniel Goffman, and Bruce Masters Zİne Osmanlı Banka tanbul In the Eighıı Arsivinde Tarihten teenth Century/ 135 Yıllık Bir Ha LORANS TANATAR BARUH aşlangıçta her şey yalmzca paykşılan bir hayaldi. 1990'lann başında Cerrahpaşa'da inşası yanda kalmış şato Sizce Osmanlı Bankası arşivleri yakın tarihimize yeni bir tsık tutacak nitelikte ya benzer bir binada gerçekleştirilen tasnif ve arşivlerin arastırmacılara açılması hayamidir? li... Bir sabah çalan telefonla hayalin gcrçe• Evet. Bu projeye başladığımdan beri ğe dönüştürülmesi için çalışma teklifı... aklımdaki en önemli nokta budur. Ban1994'te Prof. Edhem Eldem'in 18561933 kanın kendi zabıtları, muhasebesi, yazısyıllannı kapsayan arşiv envanteri ile sonuçmalan zaten çok önemli bir kaynak. Özellandırdığı tasnif çaiışmasının ardından, likle de bankanın çok istisnai konumun1996'da Osmardı Bankası'nı Paris Bas'tan dan dolayı. Biliyorsunuz bu banka hem satın alan Doğuş Grubu'nun yeni yönetimiOsmanlı, hem yabancı, hem devlet bannin yalmzca arşivleri araşormaya açmakk kası, hem özel bir bankaydı. Bu kadar kalmayıp, aynı zamanda Bankacılık ve Fikarmaşık bir kimlik bu kurumu son denans Tarihi konusundaki projeleri de hayarecede dikkatli, dengeli davranmaya mecta geçireceğini kim bilebilirdi? bur ediyordu. Üstelik de bankanın en Detaytasniil önemli kaygısının kârının yanındaOsmanlı Bankası, 1997'nin Mart ayında özerkliği olduğunu düşünürsek, bu bile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih bir nevi tarafsızlık garantisi telakki edileVakfı ile imzaladığı anlaşmayla, Osmanlı bilir. Kısacası, Osmanlı Bankası etrafında Bankası Tarih Projeleri'nin üretim sürecini olup bitene vakıf olacak ve hatta müdabaşlattı, aynı zamanda projelerin süreklilihale edecek kadar Osmanlı, ama bunları ğini sağlamak amacıyla bu yıl Osmanlı Banbazen tenkit derecesinde objektif bir şekası Bankacılık ve Fınans Arastırma ve Belkilde değerlendirecek kadar da yabancıyge Merkezi adını alan Osmanlı Bankası Tadı. Bu açıdan, söz konusu dönemin tarih rihi Arastırma Merkezi'ni kurdu. Böylelikyazımı için mevcut devlet kaynaklı belgele 18531950 dönemine ait arşivler Bulgur lere kıyasla Osmanlı Bankası'nın belgelePalas olarak anılan şatodan eskı Beyoğlu şuri çok farldı ve bazı açılardan çok dana ilbesine transfer edildi ve yeni malzemelerle ginç bilgiler verebilmektedir. Bu tabii ki de zenginleşen bu belgelerin halen de dedevlet arşivlerinin yerini tutabilecekleri vam etmekte olan detaylı tasnifi başladı. manasına gelmez. Sadece farldı bir bakış Genel müdürlüğü Istanbul'da, üst yöneaçısı taşıdıklarını ve dolayısıyla yeni açıtimi ise Londra ve Paris'te bulunan Osmanlımlar sağlayabildiklerini söylüyorum. h Bankası'nın Paris ve Londra'da da arşivBuna ilaveten bu belgelerin arasında, alıleri bulunmaktadır. Londra'da Guildhall şık olduğumuz arşiv belgelerinde hemen Kütüphanesi'nde bulunan, Paris'te ise Milnemen hic rastlanmayan türden bilgiler li Arşivlere devredilen koleksiyonlar ile Isde bulunabiliyor. Mesela, bankanın müştanbul arşivleri, bazı serilerde kesismekle teri veya personel dosyalannda bu kişilerberaber, farldı görüş acılan sunarak birbirile îlgili son derecede detaylı bilgilere ulaşni tamamlar niteliktedir. Istanbul arşivleri, mak mümkün. Daha somut bir ömek verLondra ve Paris arşivlerinden farldı olarak B bankanın günlük işleyişini gözler önüne sermektedir. 400 metre raf uzunluğuna sahip olan istanbul arşivleri, 1856'dan günümüze uzanan bir zaman kesitine tarihlenmektedir. Ancak seriler arasındaki dağılım eşit değildir. Belgelerin çoğu 1895 ile 1950 yıllanna aittir. Muhasebe ve personel dışındaki seriler bir devamlılık arz etmemekte ve bunlann zaman içinde kayıp ya da yok olduğu görülmektedır. 1892'dc Voyyoda Caddesi'nde yeni genel müdürlük binasının yapımı ile birlikte bir arşiv servisi oluşturulmuş, böylelikle sistemü arşiv oluşturma ve bu arşivi koruma çabalan başlamıştır. 1950 sonrasında ise yazının dışındaki üetisim yollannın artması nedeniyle yazılı belge üretiminde düşüş gözlenmektedir. Çoğunluğu Fransızca olan arşivler 9 bölüme aynlmıştır. Yönetim serisi arşivlerin esasını oluşturmakta, muhasebe, emisyon, hukuk, operasyon ve gayri menkul arşivleri ise burJan tamamlamaktadır. Bu listeye diğer belgeler ve nesneleri de ekleyebilinz. Yönetim serisi yönetim kurulu, idare meclisi veya genel müdürlük sekreterliğine ait tutanak, yazışma, rapor, sirküler gibi belgelerden oluşmakta ve bankanın işleyişini gözler önüne sermektedir. Yönetim kurulu ve idare meclisi tutanakları fınans piyasası hakkında istatistiksel bilgi, banka işlemleri, krediler, hükümetle ilişkiler ve personel hakkında bilgi vermekte, cilderin sayfalannda müşterilerle ilgili detaylara rastlanmaktadır. Diğer yandan, Istanbul yönetimi tüm önemli kararlan Paris ve Londra yönetimlerine sunmak durumunda idi. Bunun sonucunda. 18961955 yıllan için cok detayb ve eksiksiz yazışma dosyalan oluşmuştur. Şubelerle yazışma dosyalan ise bu sistemin diğer ucunu yansıtmakta vc şubeden merkeze bilgi akışı ile alınan kararların merkezden şubeye iletilmesi takip edilebilmektedir. 18641904 yıllannda Osmanl Hükümeti veya devletin çeşitli kademeleriyle yapılan borç anlaşmalar öncesi yaptığı pazarhklar 1924 ve 1930 vıllanna ait munaberatta karşunıza çıkmaktadır. 1950'den günümüze bankanın faaliyet raporlanbilanço ve kârzarar tablolarını içermekte ve yönetimin bir ait serisini oluşturmaktadır. Muhasebe koleksiyonu areivin en eski cilderini kapsamaktadır. 1856 dalngilizyaunmcılar tarafmdan kurulan ve 1863'tc FransızIngiliz sermayesiyle kurulan Bankı Osmanîi Şahane'nin devraldığı Osmanlı Bankası'na ait dltler günümüze kadar gelebilrniştir. Kasa, yevmiye defterleri, defteri kebir, kambiyo defterleri, Osmanlı Hükümeti ve Hazine'nin yevmiye defterleri, Düyunu Umumiye, Societe Generale de l'Empire Ottoman defterlerinin boyutları nedeniyle kullanımlan zor olsa da, arşivin en etkileyici ömekleri olduklan tartışılmaz. Emisyon arşivleri bankanın para basma yeddsine iliskin kayıt, yazısma, tutanak ve banknotlardaıı oluşmaktadır. Bu kayıtlarda, Osmanb Bankası'nın 1863 yılından başlayarak 1914'e kadar bastığı banknotlann ihracı, tedavülden kaldırılışı ve iptaline kadarki süreci takip etmek mümkün. Aynca, sahte veya belli bir nedenle bankaya dönen kaime ve evrakı nakdiyeler, yüzbinlerce 200 kuruş ve 5 liralık banknotun kesilmiş kenarlan, savaş zamanında değer kaybeden marklar, aynı döneme ait rubleler koleksiyonu tamamlamaktadır. Hukuk arşivleri esas olarak yazışma ve müşteri dosyalannı ihtiva etmektedir. Müşteri dosyalan münazaa, veraset, hayat sigortası, gayrimenkul veya ipotek teminadı avans, sorumlu alacak, ödenmemiş senet gibi dosyalardan oluşmaktadır. Veraset dosyalan en önemli ait seriyi oluşturmakta ve dönemin sosyal ve ekonomik tarihine ışık tutan önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Personel arşivleri çeşidi sosyal, ekonomik, dinsel veya ctnik kökene sahip çok sayıda kişiyi çözümleme olanağı sağlayan ve "insan boyutu konusunda en geniş ve en renkli verileri içcren dosyalan bir araya geCUMHURİYET KİTAP SAYI 536 Para kasma ystldsi SAYFA 4