Katalog

Maurice Olender iki dil ailesinin icadını anlatıyor 'Cennetin Dilleri'nden sonra MAURİCE OLENDER aussure "Coup d'ocil sur l'histoire de la linguistiqııe"te (Dilbilim Tarilıine Bakış) dilbiliın vekarşılaştırma lı filolojı kıraplarınclaki "düşunmetuhafhklantıdan" söz edcr. Ancak hcrncn ardından yanılgıya düşmemeniz gerektig'ini ekler: Bu "tuhaflıklara" ilgi gösteril mezse haksızlık edilmiş olıır. Tam aksinc bunları incelemek gerekir: Anlanıakve bunlardan kaçınmak içın. Zira "bu hara ları bilmcnin yontem açısından yararı vardıı; bir bilimiıı ilk baştaki hataları, ilk bi limscl araştırmalara girişen bireylerin lastırma olan, geliştirme sistemlerine yaptıklan hataların büyütülmüş bir ıes odaklanmışbilgelik poetikasını işlcycn bir midıı'. Anthony Grafton da, yıne Dost usta olmuijtur. Karşılaştırmalı yöntcm vc Yayınları taraiından yayımlanmış Kalpa zankırve RleştırniL'nler&A\\ kitabında, Rö nelcrin karşılaştırılabileceği konulan yine yakınlarda lstanbul'a gelmiş olan Marcel nesanstaki "Kalpazanlar"ın aynı zaınanJXtienne'in bu aralar yayımlanan kitabıda nasıl gelışmekteolan filolojınin bilım nın konusunu oluşturuyor. Yüzyü boyunscl alanına ait "Kl.çijtirmcnlcr" olduklarıca çeşitli zorbalıklar ve katliamlar arasınnı göstermiştir. ()ğleden sonra Fransı/ da kimi kcz üstünkörü karşılaştırmaların Kültür Mcrkczi'ndeAvrupa'nm dilselevyapıldığı mcdyatik bir diinyada, karşılaş reııi lıakkında bir kotıuşnıa yapacağım tırmanın.dahacincchiçolmadıgıkadaryadan ve bu sabah RogcrC.hartier, Anthony rarlı bir gcıcç olduğu doğrudur. KarşılaşGrafton vc tartışmaya katıJan 'J'ürk mes tırnıa işlcmı oylc yararlı vc zorunludur ki, lektaşlarımla birlikte Dost Yayınlan'nda oıtak noktaların Delirlenmesi ile indirgeyeni çıkan kitaplarımız üzerine konuş nemcz özgüllıiklcrin bclirlcnmesini aynı mak ü/crc Bilgi Univcrsitesi'ndc bir araincclcmc alanı içinde birlcştirir. Yinc bu ya geldiğimiz için, Saussurc'ün sözünü ncdcnle karşılaştırma, imgeler ve mitler cttiği yöntcm sorunu üzerine, ayrıca C.encvrcnini (!>cliıii bir kültürel birlik içinde nvtın Dıllcn konusunda çalışırkerı karşıanlambilımscl anlamların oluşturduğıı laştığım kimi özel sorunlarla ilgılı bırkaç scssiz birlıklcrc varıncaya kadar), anlatı şey söylemek isriyorııtn. Bir de Kcole dcs yapılarıyla olan zorunlu ilişkileri bakımın 1 lautes litudes'deki seminerlerimdc ışle dan du^üncbilmck için işlevseldir. diğim, tarih yazımına ilişkin bazı sorunlara deginecegim Böylccc bir anlamda 19. yüzyılda karşıl.ışrırmanın clcştirisi olarak, yani başka bir HintAvrupa mirası dcyisjc kar^ıla^tırma gerccini yeniden de (.ennetın Dıllcrı'ndv beni ılgılendıren ğcılcndirmc girışimi olarak HintAvrupa Saussurc'ün sozüııü ettiği "tulıallıklar" düs,iınccsiııin sorgulanmasım önermiştim; dcgildı, "bılımlerın başlangıcmda yapı bıırada da ıınutmamak gcrckir ki 1830 yılan hatalar" da dcgildi. Daha önce varollından itibarcn filoloji, antropoloji, tarih, nıayan bilimlerm olıışma ve olıışturulma ctnografya vc bu yüzyılın ikinci yarısındatarzlarını belirlemek söz konusuydu. Bu ki vapısalcı akımlarına kadar gidecek sostar/lar, ilahiyatın siyasi'tlckarşılaştığı, ıla hıyatın sivaselcomuz verdigi zorlayıcı düşünsel sistemleıe tabı kılınmiştır çogun lııkla. Gcıçckten dc 192"> ile 1931 yılları ara sınıLı bıı kentte, Isr.ınbııl'da ders vcrrniş olan Geoıges Dume/il, I lintAvrupa ko nusundaki araştırmalara girişti^indekar şısında ikili bir 1 liııt Avrupa mirası bul mııştıır: Birıncisi, arada l'Yıedrich Sehle gel vc daha çok sayıda başka mit bilimıi si dc olmak üzeıe Joncs'dan Ma\ Mül lcr'c katlar ıı/anan tniras; ikincisi dc daha dilbilgiscl diycbilccegimiz ve Rask, Bopp vc Antoinc Mcıllct'nin tcmsil ettigi dıgcr gclcııck. Dumczil hcı ıkı mirası da gcri çcvirir vcycrlcrinc, dilbilimscl vclilcri milik anlatılarla çakı^tıran vc böy Iclıklc I tıntAvrupa'yarizgügcnişhirkar^ıla^tnnıa ağı yaratan ycni birgclcnck ku rar Bu .ıgın .ırka dıı/.lcmındc toplumsal tlü^üncc bi(,imi olaıak biı kültür vc idc oloji kııramı bclırir; kuramd.ı LcviStra uss'uıı cok scvdiği oyaptakJar (bıicolagc) hcp vanlır vc bildiöiniz gibi LcviStraııss 1947 yılında " AkıaLalığın lcmcl yapılaıı" adlı ara^tırnıasında numczıl'c olan bor fuııu tcmsil ctmiştir; l'oucault'nun 1970 yılında C.ollege dc Francc'taki açılış dcr sindc sözünü cdcccgi borç işlc buduı. Ancak Dumcyil'dckı yöntcm konusun da, üç işlcv idcolojisinc inanmıyorunı. l)umc/il'iıı KalTcasyalı ögrcncisı vc I iiı kivc'yc dc yakınlarda gclmis olan dostıım, mcslcktaşım olan Kalk.ısbilimci Cîcorgcs (,harachid/c'yc, daha Dumczil yaşarkcn oııun yapulanndan gcriyc ü(,' işlcv dışııı da herşcym kalacagını söylüyordum: Bu gun dcaynı scyi ılü^ıinüyorum. Ba^ka biı dcyişjc Dumczil, dayanak noktası karşı S 'Ccnnctin Dilleri' adlı kitabı dilimizde yayımlanan Maurice Olcndcr Dost Yayınları, Fransız Kültür Merkezi ve Bilgi Üniversitesi'nin davetlisi olarak Kasım ayı sonunda îstanbul'daydı. Aşağıdaki metin, Olender'in 24 Kasım 1.998 günü Bilgi Üniversitesi'nde yaptığı konuşmanın çevirisi. yal bilimlerin tamamı için dinamik birkııtııp olan dilbilimscl HintAvrupa likri çevresine ycrlcsmış insan bılimlerınin bir şcccrcsini bclirlemek söz konusudur. Bu bakımdan Cenııetm Dıllert, çoğıınlııkla yorumlandığı gibi modcrnbir Yahudi düsmanlığı arkeolojisinden ziyade son yüzyıldaki insan bilimlerini oluşturan kimi yapıcı kutupları açıklığa kavuşturmayı amaçlayan bir denemedir. Gcrçi kitapta AriSami ya da Sanskrit/lbranicc gibi isjevsel çiftler de vardır. 16. yüzyıldan bcri Yunanca, Latince ve Farsça ilc ayrıca Gcrmanik diller ile karşılaştırüan Sanskritçenin dilbilimsel yapısı 18. yüzyıLn sonunda HintAvrupa savı nın açıklıöa kavuşturulmasını sağlayacak "zincirin kayıphalkası" halincgeldiğinde, işte bu Sanskritçe aynı anda akademik çcvrclcrdc bilimsel uydurmacaları doöurmuştur. Gerçekten de bu ııydurmacalara görc cski Vcda dili Incil lbranicesine rakiptir ya da daha eski bir bölgesel dildir, hatta daha da ötesinde ncdcn olmasın?tamı tamına Cennetin dilidir zaten bunıı Fcrdinand dc Saussurc gibi James Darmcstctcr, Salomon Rcinach ve Sylvain Levy de vurgulamıştır. Oğleden sonra l'ransız Kültür Merkezi'ndebu hem siyasal hem de tcolojik rekabcti (^ennet'tegerçektc hangi dilin konuşuldugunu öğrenmek üzere yeniden ele alacağız. tncil'dcki yaratılışla beslenen toplurnlar için bunun önemi elbette hayatidir. Önccliklc Incil, kozmosa düzcn vcrmek için birkaç söz söylcyip birkaç sözcüğü yanyana gctirmesi yeterli olan nir tann tarafından livrcn'in yaratılışını konu alır. Sonra bu Tanrı, îsa'nın ycryüzüne gclişiyle ete kcmi^c bürünmüş tanrısal varlığa dönüşecek bir Söz'de, bir Kelam'da tcccssüm edecektir (bı Principio crat verbum: Yu hanna, 1,1); tanrısal beden, konuşan bedcn, aslındagörünmeyenbirTanrı'nıngörünürdeki bedeni. Sanskritçe ile Ibranicc arasındaki oyunlar, görünür ilc görünmez arasında bilginle ın kotardıklan urgular, Renan vc \lax Müllcr gibi .ızarlarda 19. yüz ılın ikinci yarısında filolojik ve kaı şılaştırmalı çalıi}maların csasını oluşturacak ve geniş ölçüdc XX. yüzyıla da taşacaktır. Dost Yayınlan'nda yayımlanmış olan kitabın bölümlerini bıırada yeniden ele almayacağım. Daha sonra, yiizyıllar boyunca ilcricnirsc 1 lintAvrupa düşünccsinin kuramsal gcçmişjnin Ronesanstan bcıi nasıl oluştugıı g(irülür: 16. ıı/yılın sonunda ıclirlcncn Cıerıcn l'ars karşılaşıiıma öncrilcri (yine aynı dönem üzerinc Daniel Droixhe'ın çalısmaları çok yararlı olmuştur) ya da adı lskithiaolanşu dilbilimscl kıta üzerinc çalışmalarIskithia, Avru pa'nırı bütün dillerinin kökcnindeki bir Yalet dili düşüncesini surdtıriıp güclcndirir, çünkü Yaıatılış'ta Ya rct Nuh'un üç oğlu arasında cn kuzcyli olanıdır. Mylius (1612), Salnıasius (1643), Laet (1643), Boxhornıus (1947), Stiernhielm (1671), Jagcr (1686) vedahabırçoklarınıneşliğinde, 17. yüzyılın bilginlerinin Avrupa için ortak bir cıilbilimsel köken düşledikleri laboratuvarın kurulmasına katkıda bulunan kişi ScrickiLIS (1614) adlı bir Flamandıı. Yafet, Flavius Josephus'un daha o zamandan sözünu ettiği vc ondan öncc "Vcda Kitabı "nda (Î.Ö. 2. yüzyıla ait bir metin) sözü edilen işte bu Yafet, hem Avrupa'nın mitik patronu hem de kavramsal bir gereçtir. Gerçcktcn dc Nuh'un bu kuzcyli oğlu, Babil karmaşası sayesinde zaman içinde sayısız lehçeyc bölünen güncye ait bir ana dile ilişkin tarihi düşünıneyi sağlaı. Modern dilbilimin babası olarak sıkca gostcrilcn Lcibniz lncil'dcki Yafet'i dillcrin taıihini düşünmeyi sağlayan bir pir olarak görmczden öncc Kilisc Babaları'nda aynı Yafet, dilbilimcı olur çıkar. Zatcn bildiğiniz gibi Lcibniz "Yafet dillerinden" söz cttiğinde aşaöı yukarı daha sonradan I lint Avrupa ailcsinc dönüşccck olan dilleri kastetmektedir. Dilleri karşılaştırmak, ıncelemek, ortak yapılarını açıklığa kavuşturmak istcycnleregöre Nuh'un oğlundankaynaklananbu lehçelerdc bir ailc havası vardır. Bunların hepsi yarı yarıya tarihselleştirilmiş versi yonları içinde daha öncc de soylcdiğim gibi "lskit" adını alan "Yalct"inmühıünü taşır cski lran dilınc yakın bir dıldır, ama lıakkında hemcn hemcn hiçbir şey bilinmez.Uygar dünyanın uçlarında yaşayan barbarlara, Iskitlere gclincc, François Harrog, Herodotos'un Aynası (Dost Yayınları) adlı kitabında, 1 lcrodotos'un bu halkı sadecc "kıılaktan dolma" bıldığini göslcrmiştir. Geldiklcri Asya ilc Avrupa'nın sınırla rını bilmeyen bu göçebelcr (bu ıkı kıta cs kiden Nuh'un "Batılı" oğluna cmanct cdilmişti) aynı zamanda lncil'dcki Nuh'un gemisinin karaya oturduğu Ağrı Dagı yakınlaıındaki Kall^as illcriylcdcilişkilcndi rılmıştir Boylcce Yunanca vc Ibr.ınicean latılar, ünlü mitik ycrlcr konusunda ağızbirligi içinde gibidir: Yunan mıtolojısinde Yalet'in dört oglundan biri KaİKasyalı Prometheus dcğil midır' Vc oııun oğlu nun adı da bir Tufan'dan kıırtulan "Yunanlı Nuh " anlamındaki Dcukalion değil midir? lbranicc ilc Yunanca arasında y.ızarlar Hıristiyan Batı'nın kaynaklaıında büyük aileleri uzaklaştımıak ıstedıklerindc, onomastik ilc etimolojinin hcılctleıinin nasıl bir filolojik dayanak sağladığını görürüzböylelikle. Sonradan yapılma.soyııt bir prototip görevinı üstlcncn "lskit" böylece 17. yüzyılda ve birçok bilgin ku şağına göre sadece Yunancanın, 1 ..ıtince ıün, Gcrmcndili ya da I'arsçanın dcğil, ayrıca kısa süre sonra, Jan van (îorp'ıın (la kabı BecanusGoropius'lu) daha 1567 yılında "Hintlskit" diye belırledıği ağızla nn ortak kaynağı olmuştuı. Bu Hintlskit dili bir bakıma Bopp'un "Karşılaştırmalı Gramcr"ini yönlcnuiren bir fosil nalinc gelir vc bciylcce Sanskritçcnin dolaysız ve açık atasi konumuna ycı leşir. Volnay, Acadcmic Française'dc 1819 yılınır Aralık ayının ilk günü okunan Dncruırs sur l'ctuüc phılosophıcptc Je\ Idngıı cs'dd (Dillcrin fclscli olarak iiKclcnmesinedair) şciyle açıklar: "Yüzyıldan bcri bu lskit ulusuııun dili, 1 lindistan'ın kutsal metınlcrintlc bılgınlerimı/ce bulunan Sarıskrı/çc adı altındaki bu ılil gitıikçc daha çok kişi tarafmdan hem sonsıı/ sayıda sözcüğün tcmcli hem dc bir yığın modern ve eski dilin dilbilgisi sisteminın kökeni " K İ T A P S A Y I 4 64 DHIeri incelemek SAYFA 8 C U M H U R İ Y E T